Przejdź do treści

BojarSKIE KLIMATY

Ścieżka tematyczna „Bojarskie klimaty” jest próbą aktualizacji i rozwinięcia idei „Szlaku Bojar”, który wytyczony i oznakowany został przez Urząd Miejski w Białymstoku w celu wyróżnienia i podkreślenia wartości, a także unikatowości jednego z najstarszych i najbardziej malowniczych białostockich osiedli. Przez Bojary przebiegały najdawniejsze białostockie trakty: bazyliański prowadzący do monasteru w Supraślu (dzisiejsza ul. Kraszewskiego), wewnętrzna granica Rzeczypospolitej Obojga Narodów (dzisiejsze ulice Daleka i Skorupska), czy droga do wyrobiska gliny (dzisiejsza ul. Gliniana).

Nazwa osiedla odnosi się do XVIII-wiecznej wsi, zlokalizowanej na terenie dzisiejszych ulic Warszawskiej i Ogrodowej, której mieszkańcy przenieśli się później na dzisiejszą ul. Starobojarską. Sami bojarzy lub bojarowie to był stan pośredni między szlachtą a włościanami w Wielkim Księstwie Litewskim. W XIX i XX wieku Bojarami zaczęto także nazywać część działek wyprzedawanych przez rodzinę Kitszelów, leżących po południowej stronie ul. Słonimskiej, czyli dzisiejszą, najlepiej zachowaną ich część, nazywaną sercem Bojar (ulice Staszica, Wiktorii, Koszykowa). W okresie międzywojennym Bojary były dzielnicą „inteligencką”, gdzie zamieszkiwali urzędnicy, ale także nauczyciele i artyści. Zabytkowa tkanka zabudowy w dużej mierze ocalała ze zniszczeń II wojny światowej. Jej część w latach 70-tych padła ofiarą budowy nowoczesnego osiedla mieszkaniowego Piasta i Piasta II.

Dzisiejsze Bojary, a raczej to, co z nich ocalało, to urokliwa drewniana enklawa w sercu Białegostoku z drewnianymi „chałupami bojarskimi”, z kocimi łbami, tajemniczymi ogrodami, winoroślą porastającą budynki i ciekawymi inicjatywami kulturalnymi. Niektóre domy związane są z wybitnymi postaciami życia kulturalnego i społecznego. Część obiektów objęta jest ochroną konserwatorską, pozostałe są dzięki zabiegom mieszkańców i instytucji „przywracane do życia”. Niektóre zniknęły bezpowrotnie, bo przez brak właścicieli popadły w ruinę, spłonęły lub przebudowano je w sposób całkowicie zmieniający ich charakter. Dzięki inicjatywie stowarzyszenia Nasze Bojary na ogrodzeniach części budynków znajdują się archiwalne fotografie pokazujące dawny wygląd obiektów.

Autorstwo:
Oryginalny szlak Bojar został wytyczony i oznakowany przez Urząd Miejski w Białymstoku w 2014 roku, z inspiracji i we współpracy z dyrektorem Muzeum Podlaskiego Andrzejem Lechowskim, którego dzieciństwo i młodość związane były z Bojarami.

Oznakowanie:
metalowe kartusze z zielonym motywem, opisy w języku polskim i angielskim

PRZEJDŹ DO MAPY GOOGLE
1. Ulica Skorupska

Ulica Skorupska to najstarszy świadek historii Białegostoku jako miasta pogranicza. Niewielki jej fragment, który zachował się do dziś, był od czasów Unii Lubelskiej po III rozbiór Polski granicą między Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim. Oczywiście nie w znaczeniu dzisiejszych granic, ale linią rozgraniczającą włości rodu Chodkiewiczów (WKL) i Wiesiołowskich (KKP). Jako wyraz pamięci o tym wydarzeniu uchwała rady miejskiej ustanowiła powstanie ronda Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego.

2. Ulica Koszykowa

To prawdopodobnie najbardziej urokliwa ulica w „sercu Bojar”. Powstała w końcu XIX wieku jako droga dojazdowa do powstających posesji na parcelach, które wyprzedawał Aleksander Koch, jeden z ważniejszych właścicieli na Bojarach. Już przed 1915 rokiem nazywano ją ulicą Kochowską, a w 1919 roku, po odzyskaniu niepodległości przez Białystok, specjalna komisja przemianowała ją na Koszykową. Dziś zwraca uwagę jej nawierzchnia, jako jedyna w okolicy wysadzana jeszcze „kocimi łbami”, a posesje wśród starodrzewu i oplecione winoroślą sprawiają, że spaceruje się tu znakomicie. Część budynków została odremontowana lub wkomponowana w nowoczesną nieruchomość, z zachowaniem substancji zabytkowej i poszanowaniem bojarskiego stylu.

3. Dom, ul. Koszykowa 1

Budynek widniejący w rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków od 2005 roku. Został zbudowany prawdopodobnie w końcówce XIX w. Prezentuje typ małomiasteczkowego domu wielorodzinnego z dwoma wejściami: w elewacji od ulicy i od podwórza z gankiem. Dodatkowe wejście umieszczone w elewacji od ulicy sugeruje, że jeden z lokali mógł mieć przeznaczenie handlowe lub usługowe. Obecnie niezamieszkany, znajduje się w zasobach miasta, plany co do jego zagospodarowania wielokrotnie prezentowały stowarzyszenia kulturalne (miał tu powstać Bojarski Dom Kultury, odbyło się kilka koncertów i wydarzeń artystycznych).

4. Dom, ul. Staszica 8

Drewniany dom pokryty obecnie we frontowej części szalówką z tworzywa, częściowo zakryty roślinnością, został zbudowany na początku XX wieku przez Michała Sztachelskiego i do dziś jest w posiadaniu tej rodziny. Jerzy Sztachelski, pierwszy wojewoda białostocki i późniejszy minister zdrowia był inicjatorem powstania Akademii Medycznej w Białymstoku. Od 1920 r. w domu tym mieszkał malarz Józef Zimmerman (1887-1954), autor pejzaży i artystycznych wizerunków Białegostoku, nauczyciel rysunku w białostockich gimnazjach. Wspólnie z innymi nauczycielami prowadził w tym domu tajne komplety w latach okupacji, na które uczęszczało ponad 50 dzieci. Dziś mieszka tu z rodziną Alina Sztachelska-Kokoczka, autorka wielu książek o historii Białegostoku.

5. Najstarszy dom na Bojarach, ul. Staszica 9

O jego metryce, sięgającej wg aktualnie znanych źródeł do roku 1879, świadczy ukośne usytuowanie względem ulicy Staszica. Widać, że jego narożnik niejako „wcina się” w chodnik, bo budynek pierwotnie skierowany był frontem na duży ogród rozciągający się w kierunku ulicy Skorupskiej. Od czasów budowy do 1920 r. należał do rodziny Ginellich, następnie Milbrandtów i Gasparskich. Jest to obecnie budynek mieszkalny w typie parterowego domu wielorodzinnego z użytkowym poddaszem i dwuspadowym dachem. Główne wejście umieszczone jest centralnie i prowadzi do sieni, z której są wejścia do mieszkań. Zachował się oryginalny szalunek i odeskowanie naroży, jednak zatarte zostały wymiary i podziały otworów okiennych.

6. Kamienica Michała Goławskiego, Staszica 14

Budynek przy ul. Staszica 14 wzniesiono na początku XX w. Od 1928 r. mieszkał tu Michał Goławski (1904–1974), z wykształcenia historyk, nauczyciel w Gimnazjum im. króla Zygmunta Augusta, a następnie w państwowym Gimnazjum im. Marszałka J. Piłsudskiego, ale także dziennikarz i zapalony krajoznawca. Napisał kilka przewodników po Białymstoku i województwie. Był działaczem samorządowym i kulturalnym, współtworzył koło miłośników historii, literatury i sztuki. W listopadzie 1939 r. rodzinę Goławskich aresztowało NKWD i zesłało do Kazachstanu. Od 1943 r. przebywał w Indiach i z upoważnienia rządu londyńskiego zakładał polskie szkoły. W 1948 r. wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie pełnił między innymi funkcję prezesa Polskiej Macierzy Szkolnej. Do Białegostoku nigdy nie powrócił.

7. Galeria im. Sleńdzińskich, ul. Wiktorii 5

Posesja przy ul. Wiktorii 5 należała od początku XX w. do lat 50-tych do rodziny Martysiuków. Sam budynek powstał zapewne ok. 1911 roku. Jest to przykład dużego parterowego domu wielorodzinnego z wysokim poddaszem użytkowym. Centralnie położone wejście prowadziło do przelotowej sieni, z której wchodziło się do dwóch trzypokojowych mieszkań. W końcówce XX wieku budynek przeszedł na własność miasta i w 2016 r. został przekazany na cele kulturalne. Dokonano wtedy gruntownego remontu, podczas którego wymieniono część substancji zabytkowej, ale odtworzono układ deskowania elewacji, niektóre dekoracje i stolarkę okienną. Dzięki umieszczeniu w nim Galerii Fotografii – oddziału Galerii im. Sleńdzińskich budynek został zachowany i można oglądać zarówno jego odrestaurowane elewacje, jak i przystosowane do nowej funkcji, a jednak na wskroś bojarskie wnętrza.

8. Dom Czesława Sadowskiego, ul. Wiktorii 9

W domu pod tym adresem, zbudowanym po 1911 roku, mieszkała rodzina Sadowskich. Bracia Tadeusz i Czesław byli artystami plastykami. Tadeusz (1915-1991) po wojnie wyjechał do Bytomia i tam spędził resztę życia. Czesław Sadowski (1902–1959) oceniany jest jako artysta, który wniósł do środowiska artystycznego Białegostoku powiew świeżości i nowej jakości. Po ukończeniu Gimnazjum Realnego i pionierskiego kursu rysunku sam zajął się nauczaniem rysunku. Jego talent dostrzegł „wielki mistrz” polskiego pejzażu Józef Rapacki, za którego namową w 1925 r. Czesław rozpoczął studia w Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych w pracowni Karola Tichego. W latach 1929-30 przebywał jako stypendysta w Paryżu. Po powrocie udało się zorganizować kilka wystaw jego prac. Malował portrety, plakaty, martwe natury, ilustrował książki, był autorem grafik i karykatur, a przede wszystkim pejzaży i widoków Białegostoku i okolic.
Dom przy Wiktorii 9 stanowi przykład popularnego na Bojarach szerokofrontowego parterowego budynku mieszkalnego ustawionego kalenicowo do ulicy, z ciekawym daszkiem nad wejściem głównym. Obecnie budynek jest nieużytkowany i popada w ruinę. Pojawiają się głosy o potrzebie przeznaczenia obiektu na galerię prac Sadowskich.

9. Dom, ul. Poprzeczna 2

Jedna z kilku białostockich realizacji Rudolfa Macury powstałych w duchu architektury modernizmu. Działka zakupiona została w 1934 r. przez Aleksandra Brzozowskiego i w rękach jego spadkobierców pozostaje do dziś. Charakterystyczna kubiczna bryła budynku z ciekawymi dzięwięciopolowymi oknami zanurzona jest w starym ogrodzie z drzewkami owocowymi. Żona Aleksandra jeszcze w 1939 r. zgłosiła powstający ogród do miejskiego konkursu na najpiękniejszy przydomowy zieleniec. Po wybuchu wojny dom został zarekwirowany na potrzeby wojskowych. W trakcie działań wojennych w 1944 r. narożnik domu został zniszczony przez bombę. Budynek został wyremontowany z zachowaniem stolarki drzwiowej, pieców kaflowych i podziałów pomieszczeń.

10. Galeria Stare Bojary, ul. Gliniana 14

Drewniany dom przy ul. Glinianej 14 pochodzi z końca XIX wieku i jest jednym z najstarszych na tej ulicy. To typowy miejski dom dwurodzinny z pomieszczeniami usytuowanymi po obu stronach centralnie położonego wejścia i przelotowej sieni.
Zachował się w dobrym stanie, a remont przeprowadzony został przez nowych właścicieli z poszanowaniem historii budynku. Wtórną sprawą są wycinane w drewnie ozdobne nadokienniki nawiązujące do zdobień domów na Białostocczyźnie.
W ceglanym murze obok drewnianego domu znajdują się nisze wypełnione pamiątkowymi tablicami i symbolicznymi przedmiotami, m.in. pamiątka pobytu w tym domu ostatniego prezydenta RP na uchodźstwie, Ryszarda Kaczorowskiego.
Ul. Gliniana jest bardzo wąska i w środkowej części wyraźnie się obniża. Zgodnie z przekazami historycznymi tu właśnie znajdowało się wyrobisko gliny.

11. Podwórko Maksymiuka, ul. Słonimska 40a

W głębi posesji przy ul. Słonimskiej 40, w nieistniejącym już domu (pod nr 40a) mieszkał wraz z rodzicami Jerzy Maksymiuk, wybitny dyrygent, kompozytor i pianista, od 2001 r. Honorowy Obywatel Białegostoku. Jerzy Maksymiuk urodził się w Grodnie w 1936 r., a do Białegostoku rodzina sprowadziła się w 1941 r. Maestro Maksymiuk bardzo chętnie wraca do swojego rodzinnego miasta.

12. Willa geodety Puciłowskiego, ul. Słonimska 35/2

Dom wybudowany został w 1933 r. przez Adama Puciłowskiego, wieloletniego pracownika Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Białymstoku. Zajmował się on tam przede wszystkim realizacją reformy rolnej z 1920 r., czyli wykonywał pomiary i opisy majątków ziemskich, spisy gospodarzy, wspólnot, potrzebne do przygotowania procesu scalania gruntów. Po 5 latach mieszkania, Puciłowski sprzedał willę przyjacielowi, mierniczemu Julianowi Popławskiemu. Rodzina Popławskich nie cieszyła się długo nowo nabytą willą – wkrótce wybuchła wojna i zakwaterowano tam najpierw oficerów NKWD z żonami, a po 1941 r. dom zarekwirowano na siedzibę NSDAP. Po wojnie Popławskim udało się powrócić do willi, jednak wkrótce Julian zmarł, a jego żona została jedynie zarządcą i jedną z lokatorek domu, w którym zakwaterowano 10 innych osób. Ze względu na podeszły wiek i pogarszający się stan willi, wdowa zdecydowała się go sprzedać tatarskiej rodzinie Giembickich. Jednak w latach 90-tych potomkowie Popławskich na powrót odkupili rodzinny dom i podnieśli go z ruiny.

13. Willa Wolterów, ul. Słonimska 31

Drewniana, modernistyczna willa wzniesiona w 1934 r. wg projektu białostockiego architekta inż. Rudolfa Macury. Jej właścicielem był mierniczy przysięgły Jan Wolter. W latach okupacji niemieckiej mieszkał tu Konstanty Kosiński (1887-1961) – wybitny nauczyciel, dziennikarz i działacz społeczny, założyciel „Gazety Białostockiej” – pierwszego w Białymstoku pisma drukowanego w j. polskim, organizator szkół. Pracował jako nauczyciel w Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta i w Gimnazjum Koedukacyjnym Gutmana. W latach 1935-1938 dyrektor gimnazjum w Prużanie. W latach 1941-1944 należał do głównych organizatorów tajnego nauczania. Od 1950 r. szykanowany, pozbawiony został możliwości pracy. Od 1953 r. aż do śmierci pracował jako nauczyciel w Technikum Geodezyjnym.

14. „Braciszkowie”, ul. Słonimska 8

Budynek powstał na początku XX w., a rozbudowano go w latach 30-tych według projektu architekta Rudolfa Macury z przeznaczeniem na działalność Zakładu Rzemieślniczo–Wychowawczego im. św. Józefa, prowadzonego przez bezhabitowy zakon męski. Stąd wziął się popularny przydomek placówki – „Braciszkowie”. Po wojnie mieściło się tu przeniesione z Wilna Seminarium Duchowne, w którym wykładał ks. Michał Sopoćko. W latach 50. XX w. mieścił się tu Dom Dziecka, a dziś obiekt zajmuje placówka opiekuńczo wychowawcza dla dzieci i młodzieży. Mieści się tu też białostockie „Okno życia”. W bryle budynku wyraźnie da się wyróżnić starszą, trójkondygnacyjną część od ul. Słonimskiej z dwuspadowym dachem oraz modernistyczną bryłę od ul. Wylotnej, zrealizowaną w modnym typie „okrętowym”. Ząbkowany fryz, trójkątny parapet w najwyższej części oraz rurowe balustrady to ciekawe elementy dekoracyjne.

15. Modernizm na Orlej, ul. Orla 1 i ul. Orla 5

Willa Weroniki i Stanisława Nowakowskich przy ul. Orlej 1 została zbudowana w 1928 roku w duchu funkcjonalizmu. Podczas wojny mieszkali tu pracownicy Gestapo, po wojnie budynek odzyskali prawowici właściciele. Podczas ostatniego remontu nie odtworzono pierwotnych wzorów szalunku „na jodełkę”, a także zlikwidowano balkon z ciekawą balustradą, jednak zachowano asymetryczną bryłę składającą się z dwóch prostopadłościanów oraz pięciobocznie zakończony ryzalit.
Willa przy ul. Orlej 5 pochodzi z 1933 r. i została wykonana jako otynkowana drewniana konstrukcja zrębowa. Podobnie jak sąsiedni dom, składa się z dwóch prostopadłościanów o różnej wysokości: niższego z półpiętrem oraz wyższego, nakrytych płaskim dachem. Bryłę willi wzbogacono o dwa ganki.

16. Kamienica rodziny Zbirohowskich – Kościów, ul. Słonimska 15

Parterowa część budynku powstała jeszcze w XIX w. Początkowo willa stanowiła własność rodu Olędzkich, następnie Huldy Kerwin, a w końcówce XIX w. nabył ją ziemianin Władysław Zbirohowski – Kościa, który zamieszkał tu z rodziną. Jego syn, Witold, stał się poważanym członkiem białostockiej społeczności. Prowadził m.in. agencję Warszawskiego Towarzystwa Ubezpieczeniowego, był członkiem zarządu Białostockiej Ochotniczej Straży Ogniowej, prezesem Towarzystwa Pomocy Szkołom Polskim, od 1915 r. działał w Komitecie Obywatelskim, który administrował Białymstokiem w czasie okupacji. Zakładał dom dziecka oraz Towarzystwo Opieki Społecznej „Przystań”. W 1918 r., wraz z siostrą Marią Kościa, współorganizował „Koło Polek”, dostarczające polskim żołnierzom paczki z prowiantem i odzieżą. Po śmierci Witolda w 1932 r. jego żona podarowała Miejskiej Bibliotece Publicznej prawie 500 książek z kolekcji męża. W czasie okupacji niemieckiej w budynku przy Słonimskiej 15 mieszkali zarządcy młynów w Okręgu białostockim (Bezirk Bialystok). W 2. poł. XX w. znajdowała się w nim komunalna administracja dzielnicy Bojary. Budynek stanowi ciekawy przykład miejskiej willi z początku XX w. z wbudowaną oranżerią (obecnie przysłoniętą płytami). Jest zabytkiem należącym do zasobów miasta.

17. Nowe Bojary, ul. Stary Rynek

W 2016 r. Spółdzielnia Mieszkaniowa „Zachęta” zrealizowała projekt nowego osiedla domów wielorodzinnych wpisujących się w styl i charakter Bojar. Domy murowane, oszalowane, parterowe z użytkowym poddaszem i gankami, otoczone są zielenią i tradycyjnymi gatunkami drzew owocowych, jak jabłonie i śliwy. Krytycy zarzucali inwestorowi przede wszystkim budowę podziemnych garaży, dostawianie nietypowych oficyn, a także zbyt jednorodną kolorystykę szalówki. Jednak w czasach nieomal „siłowego” wdzierania się nowoczesnych bloków mieszkalnych w substancję starych osiedli ostatecznie należy uznać taką inwestycję za krok w dobrym kierunku zachowania w miarę jednorodnego wyglądu Bojar.

18. Dom, ul. Modlińska 2

Murowany parterowy dom z użytkowym poddaszem mieszczący dziś w sobie aptekę i lokale usługowe powstał w 1850 roku. Od 1984 r. widnieje w rejestrze zabytków, a remont wykonany został przez właścicieli z poszanowaniem substancji zabytkowej. Jest jednym z niewielu zachowanych budynków na ulicy Modlińskiej.

19. Hala targowa, ul. Modlińska 2/1

Wybudowana została w 1934 r. na Starym Rynku, zwanym do 1919 roku Świńskim Bazarem, jako jedna z inwestycji w ramach porządkowania miasta zainicjowanego przez prezydenta Seweryna Nowakowskiego. Hala, usytuowana tuż przy placu targowym, posiadała 38 miejsc sprzedaży, w tym sześć basenów rybnych. W sklepikach i na straganach sprzedawano głównie mięso. Przetrwała wojnę w dobrym stanie, handlowano w niej jeszcze kilka lat po wojnie, w latach 70-tych XX w. nie była już użytkowana. W latach 90-tych przeprowadzono jej remont, który zmienił kształty i wielkość drzwi i okien oraz została pokryta szalówką z tworzywa, oblepioną obecnie mnóstwem reklam i ogłoszeń. Jednak cała drewniana konstrukcja z wyniesioną częścią środkową, oraz, w dużym stopniu, układ pomieszczeń, zachowały się w niezmienionym stanie. Jest to dziś jedyny zachowany międzywojenny drewniany budynek o przeznaczeniu handlowym w całym Białymstoku, a być może także jeden z niewielu takich w Polsce. Do dziś zachowuje swoją pierwotną funkcję.

20. Kamienica, ul. Starobojarska 13

Budynek został zaprojektowany w 1928 roku przez białostockiego architekta inż. Szymona Pappe na zlecenie Stefana Smólskiego, mierniczego przysięgłego Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Białymstoku. Wcześniej działka należała do architekta miejskiego i aktywnego działacza samorządowego Jana Bolesława Rybołowicza. Sam Smólski tutaj nie mieszkał. Zaprojektowany przez Pappego budynek wielorodzinny odzwierciedlał zmiany w architekturze dokonujące się u schyłku lat 20-tych XX w. Nowoczesnym elementem wyposażenia były łazienki i ustępy w każdym lokalu. Smólski wynajmował mieszkania przed wojną, a od 1945 r. jako lokatorzy wymieniani są m.in. dr Irena Ambroszkiewicz-Pawlikowska (1906-2007) – absolwentka Uniwersytetu Wileńskiego, wybitna okulistka i organizatorka białostockiej okulistyki; prof. Julian Szymański – wybitny polski okulista, wuj dr Ambroszkiewicz, w latach 1928-1930 senator RP, a jednocześnie marszałek senatu; dr Jerzy Gołoński (1900-1962) – organizator białostockiej służby zdrowia; Stefan Jakubowski – dyrektor białostockiego oddziału Narodowego Banku Polskiego, który odbudował gmach banku po zniszczeniach wojennych.

21. Willa Karola Wolischa, ul. Ogrodowa 27

Przed wojną ul. Ogrodowa nosiła nazwę Peowiaków, na cześć członków Polskiej Organizacji Wojskowej, powstałej w sierpniu 1914 r. w Warszawie z inicjatywy J. Piłsudskiego. Willa przy ul. Ogrodowej 27 wybudowana została w 1939 r. Była własnością Karola Wolischa, znanego w Białymstoku sędziego Sądu Okręgowego i jego żony Marty Zofii. Murowany dwukondygnacyjny budynek na planie wieloboku, z półokrągłym aneksem z balkonem stanowi doskonały przykład międzywojennego modernizmu, zrywającego z dotychczasowym nurtem historyzmu. Skromny detal willi inspirowany jest architekturą „okrętową”. Nad wejściem do budynku znajduje się wysokie okno, potocznie nazywane „termometrem”, a drzwi flankują dwa okrągłe okna, tzw. bulaje.