Obejrzenie tej wystawy jest naturalnym wstępem do zwiedzania miasta szlakiem rodu Branickich. Okazała makieta XVIII-wiecznego Białegostoku została zbudowana w 2001 roku na podstawie historycznych planów miasta, inwentarzy spisanych po śmierci Branickiego oraz innych materiałów źródłowych. W 2018 roku muzeum podjęło udaną próbę modernizacji makiety, w ramach której wykonano około 20-minutowe multimedialne widowisko wraz z opowieścią lektora, które wprowadza zwiedzających w świat „Wersalu Północy”.

Wjazd na teren założenia pałacowego Branickich odbywa się przez reprezentacyjną Bramę Wielką zwaną „Gryfem” od pozłacanej postaci zwierzęcia herbowego Branickich zdobiącego jej wieżę. Gryf trzymający w szponach tarczę herbową z inicjałami właściciela siedzi na złotej kuli umieszczonej na szczycie hełmu o kształcie obelisku. Wraz z panopliami i wizerunkiem zlatującego orła brama symbolizuje chwałę, boskie pochodzenie i cnoty rodu Branickich.

Brama, w formie łuku triumfalnego, została na tym miejscu zbudowana około roku 1755 lub 1758, kiedy Branicki był u szczytu kariery politycznej, a jego rezydencja miała być gotowa na przyjmowanie koronowanych głów całej Europy. Wedle legendarnych przekazów brama miała powstać zgodnie z pomysłem i odręcznym rysunkiem króla Augusta II Mocnego, który na przełomie 1726/7 roku przebywał w białostockim pałacu na rekonwalescencji.

Wewnątrz budynku znajduje się wyjątkowy zabytek: mechanizm jednego z najstarszych działających zegarów wieżowych w Polsce. Zegar, wykuty ręcznie na polecenie Branickiego, był symbolem statusu, ale także symbolicznie, triumfu nad czasem. Zegar można zwiedzać w sezonie turystycznym.

Najbardziej rozpoznawalny zabytkowy obiekt w Białymstoku to wielkomagnacka rezydencja Branickich. Jej budowę rozpoczął w końcówce XVII wieku Stefan Mikołaj Branicki zatrudniając znakomitego architekta Tylmana z Gameren. Wówczas to dawna „kamienica” Wiesiołowskich, stojąca na tym miejscu, uzyskała rozmach i barokowy charakter. Dzieło przebudowy dokończył i udoskonalił Jan Klemens Branicki w latach 1720-1760, a pracami kierowali architekci Jan Zygmunt Deybel, Jakub Fontana, Jan Sękowski i Pierre Ricaud de Tirregaille oraz Jan Henryk Klemm. Po bezpotomnej śmierci Branickiego, po III rozbiorze Polski, kiedy Białystok trafił na kilkanaście lat we władanie Prus Wschodnich, krewni hetmana sprzedali całe założenie królowi pruskiemu. Zaś w XIX wieku, kiedy Białystok znalazł się w Cesarstwie Rosyjskim, pałac całkowicie zmienił swoje oblicze. Po początkowych planach umieszczenia w nim carskiej letniej rezydencji, pałac został przekazany na potrzeby tworzonego Instytutu Panien Szlacheckich. To w tym czasie barokowy charakter założenia został zatarty, zmieniono układ pomieszczeń, a cenne wyposażenie zostało wywiezione w głąb Rosji. W trakcie I wojny światowej w dawnych komnatach pałacowych mieścił się niemiecki szpital polowy, a w odrodzonej Polsce gmach pełnił funkcję urzędu wojewódzkiego. Kres oryginalnej budowli przyniosły zniszczenia dokonane u schyłku II wojny światowej przez wojsko niemieckie. Po wojnie zapadła decyzja o utworzeniu tutaj Akademii Lekarskiej i na potrzeby tejże uczelni pałac został odbudowany. Nie odtworzono zatem w całości XVIII-wiecznego wystroju wnętrz, a dziś jedynie w kilku pomieszczeniach pałacu da się odczytać jego znakomitą barokową historię.

Pałac składa się z korpusu głównego, w którym mieściły się komnaty właścicieli i pomieszczenia reprezentacyjne oraz oficyn, zwanych potocznie gościnną (północna, po prawej stronie) oraz kuchenną (południowa, po lewej). W prawej oficynie działa dziś Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Wybierając się na „Spacer w przeszłość Pałacu Branickich w Białymstoku” zobaczyć można wystawy dotyczące „medycznej” historii tego miejsca od czasów Branickich, pałacowe piwnice z multimedialną opowieścią oraz część pomieszczeń reprezentacyjnych, w tym westybul i Aulę Wielką.

Do założenia pałacowego należą także dziedzińce: wstępny z fontannami i podwójnym szpalerem lip holenderskich oraz paradny, który zdobią dwa posągi Herkulesa, walczącego ze smokiem i z hydrą (wyrzeźbione przez J. Ch. Redlera w połowie XVIII wieku)

Salon Ogrodowy, czyli zrewitalizowana górna część założenia, stanowi wg znawców tematu jeden z najlepiej zrekonstruowanych ogrodów barokowych epoki saskiej w Polsce. Rewitalizacji dokonano bazując na dogłębnej analizie materiału źródłowego, badaniach archeologicznych, a także analizach porównawczych innych rozwiązań w europejskich ogrodach barokowych.

Salon składa się z ośmiu bukszpanowych parterów haftowych z kwiatowymi bordiurami, w tym w czterech parterach wewnętrznych tryskają fontanny z postaciami mitologicznymi symbolizującymi pory roku, a w czterech zewnętrznych rzeźby puttów symbolizują znaki zodiaku i żywioły. Latem do ogrodu wystawiane są rośliny oranżeriowe – cytrusy i laury – w biało-czerwonych donicach, odzwierciedlających kolory herbowe Branickiego. W głównej alei salonu stoją rzeźby przedstawiające postacie mitologiczne, część z nich to oryginały z połowy XVIII wieku. Na granicy ogrodu górnego i dolnego wzrok przyciąga ciemnozielony pawilon – zrekonstruowana „Altana pod Orłem”. Jej szczyt zdobi zlatujący orzeł trzymający w dziobie złote jabłko nieśmiertelności, którą otrzymuje bohater altany – Herkules.

Po przeciwnej stronie rozciąga się zadrzewiony dziś teren dawnych boskietów, czyli wysokich ścian zarośli grabowych, które misternie przycinane, tworzyły alejki, zaciszne gabinety i perspektywy, znane nam z XVIII-wiecznych rysunków. Wśród drzew wypatrzeć można pawilon włoski z kolumnami, ściankę parawanową zamykającą ukośną perspektywę od strony pałacu, a wejścia do dawnych boskietów strzegą hermy mitologicznych bóstw i kolumny trejażowe.

Ogród Branickich jest nieodpłatnie dostępny przez cały rok, jednak najpiękniej jest tu latem, kiedy kwitną kwiaty, a misterne „hafty” parterów można obejrzeć z tarasu pałacowego dostępnego w sezonie turystycznym.

Uroczy barokowy pałacyk zamykający perspektywę widokową ulicy Kilińskiego od strony Rynku Kościuszki jest dziś siedzibą miejskich instytucji, a zaplanowano go jako maison du plaisance dla Izabeli Branickiej, czyli miejsce odosobnienia i odpoczynku od dworskiej etykiety. Pałacyk, którego budowę rozpoczęto w roku śmierci Branickiego (1771), nigdy nie został wykończony. Przez następne stulecia mieściły się w tym obiekcie mieszkania, restauracje, muzea, wreszcie na początku XXI w. dokonano aranżacji wnętrz przypominającej stan, jaki mógłby powstać w XVIII w., gdyby pałacyk ukończono. Na górze znajdują się pomieszczenia reprezentacyjne Kancelarii Prezydenta Białegostoku, utrzymane w stylistyce klasycyzującego baroku, z portretami Branickich, ich rezydencji i symbolicznymi przedstawieniami zaczerpniętymi z mitologii. Dół pałacyku zajmują pomieszczenia urzędu stanu cywilnego pozostające w nurcie kwiecistego rokoka. Dwie sale przeznaczone na ceremonie zaślubin nawiązują do tzw. pokojów ogrodowych, ozdobionych malowidłami egzotycznych roślin, antycznych ruin i perspektyw ogrodowych.

XVIII-wieczna plebania, dziś reprezentacyjna siedziba Kurii Arcybiskupiej została ufundowana przez Branickiego na potrzeby sprowadzonych do miasta Księży Komunistów, którzy przez jakiś czas prowadzili duszpasterstwo parafialne. Dziesięcioosiowa bryła przykryta jest czterospadowym dachem, a nad wejściem głównym widnieje symbol kapelusza kardynalskiego. Wewnątrz, w jednym z pomieszczeń, nad kominkiem znajduje się fresk namalowany przez nadwornego artystę Branickich, Antoniego Herliczkę, przedstawiający wizytę trzech aniołów u Abrahama.

Najstarszy zabytek w Białymstoku pochodzący z I połowy XVII wieku stanowi dziś jedno z najcenniejszych i najważniejszych miejsc w mieście związanych z Branickimi. Kościół został przebudowany przez Jana Klemensa Branickiego i wyposażony w stylu barokowym, a na początku XX wieku dokonano jego słynnej „rozbudowy”, czyli dostawienia neogotyckiej „dobudówki”. Wnętrza kościoła skrywają monumenty serc ojca i babki Branickiego (czarny marmurowy pomnik z kolumnami po prawej stronie ołtarza), a także monument serca samego Jana Klemensa (skrzynia z czerwonego marmuru wsparta na dwóch gryfach po lewej stronie od ołtarza). W tzw. krypcie fundatorów pod kościołem została pochowana Izabela Branicka, a na prawej ścianie świątyni znajduje się specyficzne epitafium – w formie haftowanego obrazu – poświęcone dobrodziejce Białegostoku. Kościół jest otwierany na niedzielne nabożeństwa oraz uroczystości w trakcie tygodnia, warto do niego zajrzeć, jeśli jest akurat otwarty.

Budynek z trójkątnym ryzalitem został ufundowany w 1762 roku przez J. K. Branickiego jako szpital – przytułek na „ubogich dziadów siedmiu i bab starych sześć”. Chorymi opiekowali się najmowani przez Branickiego lekarze i siostry miłosierdzia. W XIX w. w budynku działało Białostockie Towarzystwo Dobroczynności, które wynajmowało pomieszczenia m.in. na sklepy, zakłady, drukarnię itd. W okresie międzywojennym do bryły szpitala dobudowano salę z widownią i otwarto kinoteatr „Świat”, na deskach którego wystąpili m.in. Hanka Ordonówna czy Melchior Wańkowicz. Gmach przetrwał II wojnę światową i już w 1944 zainaugurował w nim swoją działalność Teatr Miejski. Obecność sali z dużą widownią wpłynęła na decyzję władz o wykorzystaniu budynku do przeprowadzania pokazowych procesów żołnierzy podziemia niepodległościowego. Najgłośniejszy z nich odbył się 13-18 lipca 1946 roku, sądzono wtedy 24 członków WiN z podpułkownikiem Aleksandrem Rybnikiem na czele. O tych tragicznych wydarzeniach informują pamiątkowe tablice umieszczone przy wejściu. Od 1956 roku działało tu kino „Ton”, jednak pod koniec pierwszej dekady XXI w. zamknęło ono swoje podwoje. W międzyczasie, w 1990 r., własność budynku została zwrócona białostockiej parafii pw. Wniebowzięcia NMP. Obecnie w wyremontowanej sali kina odbywają się seanse, koncerty, wykłady i wydarzenia organizowane przez parafię i instytucje współpracujące. Ponadto działa tu księgarnia katolicka.

Jest to jeden z dwóch w mieście budynków przypominających o karierze militarnej hetmana Jana Klemensa Branickiego. Zbrojownia ufundowana w połowie XVIII w. była pomieszczeniem dla warty, magazynem wyposażenia wojennego, ale przechowywano w niej także „bosaki i sikawki” straży ogniowej. Pierwotny budynek uległ zniszczeniu podczas II wojny światowej, a odbudowano go prawie całkowicie zmieniając kształt i formę architektoniczną. Został także, z uwagi na potrzebę powiększenia powierzchni rynku, cofnięty nieco w głąb posesji. Pierwotne umiejscowienie zaznaczone jest czerwonymi płytami chodnikowymi. Dziś budynek jest siedzibą Galerii im. Sleńdzińskich.

Został ufundowany w latach 1768-1769 dla sprowadzonych przez Branickiego Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo (szarytek). Uwagę zwraca barokowa, choć już nieco klasycyzująca w formach bryła budynku z trójkątnym tympanonem nad głównym wejściem, gdzie widnieje owalny medalion z wizerunkiem św. Marcina. Siostry szarytki, pomimo zawirowań historii i częstych w XIX i XX w. zmian przeznaczenia budynku (był tu m.in. znany hotel), ponownie są jego właścicielkami i prowadzą przedszkole oraz działalność charytatywną.

Barokowy budynek przykryty mansardowym dachem z lukarnami i ściętym narożnikiem to wzmiankowana w XVIII-wiecznych źródłach „kamienica dworska”. W kolejnych stuleciach budynek pełnił różne funkcje i zmieniał przynależność własnościową (kupił go np. pierwszy milioner w Rosji, Izaak Zabłudowski). W okresie międzywojennym działały tu m.in. znane apteki, a właścicielem jednej z nich był Feliks Filipowicz, pierwszy po odzyskaniu niepodległości w 1919 r. prezes białostockiej rady miejskiej (na budynku znajduje się tablica pamiątkowa ku jego czci). Zabytkowa kamienica i dostawiony do niej współcześnie nowoczesny budynek stanowią kompleks, który obecnie zajmuje centrum kulturalne „NIEteatr”. Białostoczanie przywykli oba budynki nazywać „Astorią” od mieszczącej się tu wiele lat restauracji o tej nazwie.

Centrum trójkątnego rynku zajmuje alkierzowy ratusz z połowy XVIII w., ufundowany przez Branickiego bardziej jako symbol statusu, niż z potrzeby posiadania pomieszczeń dla rajców miejskich. Od czasu powstania praktycznie do II wojny światowej budynek pełnił funkcje handlowe – mieściły się w nim niezliczone sklepiki. Za „pierwszego Sowieta”, w roku 1940 ratusz został rozebrany, a na placu miał stanąć pomnik Stalina lub inny, podkreślający związek ziem „Zachodniej Białorusi” z ZSRS. Na szczęście tego pomysłu nigdy nie zrealizowano, a plac pozostawał pusty do połowy lat 50-tych, kiedy to ratusz został odbudowany. Mieści się w nim dziś Muzeum Podlaskie z galerią malarstwa polskiego, w tym, między innymi, portrety Jana Klemensa Branickiego i jego żony Izabeli. Można tu też kupić wyjątkową czekoladę „Podarunek hetmana” inspirowaną historycznymi recepturami kulinarnymi znanymi na dworze Branickich. Jeśli spojrzy się na wieżę budynku z odpowiedniej perspektywy, można dostrzec, że białostocki ratusz się uśmiecha!

W położonych około 13 km od Białegostoku dobrach choroskich Jan Klemens Branicki miał dużo większą możliwość pofolgowania swoim śmiałym planom na stworzenie okazałego założenia ogrodowego. Jego osią główną był barokowy kanał krzyżowy, uznawany dziś za jeden z najdłuższych w Europie. Wody kanału oblewały niewielką wysepkę, na której od 1725 r. zaczęto wznosić dwór myśliwski, przebudowany w połowie XVIII w. na lekki „pałacyk na wodzie”. W tympanonie siedmioosiowego budynku znajdują się herby Branickich (Gryf) i Poniatowskich (Ciołek). Całość założenia pałacowo-parkowego obejmowała za czasów Branickich jeszcze oficyny, pawilony gościnne, kordegardę i domek odźwiernego, które razem z pałacem uległy zniszczeniu podczas I wojny światowej. Pałacyk odbudowano w latach 70-tych XX w. i umieszczono w nim Muzeum Wnętrz Pałacowych, eksponujące elementy wyposażenia, meble i bibeloty reprezentujące prądy stylistyczne od baroku po wiek dwudziesty.