Przejdź do treści

SZLAK nowożytnych ŚWIĄTYŃ PRAWOSŁAWNYCH

Szlak nowożytnych świątyń prawosławnych to kolejna trasa promująca wielokulturowość Białegostoku. Prezentuje jego atrakcyjność z perspektywy cennej architektury czterech świątyń prawosławnych w mieście: Cerkwi Mądrości Bożej, Cerkwi św. Ducha, Cerkwi św. Jerzego i Cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego.

Kościół prawosławny jest obecny na terenie Podlasia od wielu wieków, o czym świadczą chociażby bogate historie takich parafii czy monasterów jak te w Supraślu, Wasilkowie, Gródku czy w białostockich Dojlidach oraz Fastach, których korzenie sięgają nawet XVI w. Obecnie miasto znajduje się na terenie diecezji białostocko-gdańskiej, powołanej w połowie ubiegłego wieku, a na jego terenie funkcjonuje dziewięć parafii, a także jedna z dwóch diecezjalnych katedr biskupich – XIX-wieczny jeszcze Sobór św. Mikołaja.

Autorstwo:

Szlak powstał w 2019 roku z inicjatywy radnego Forum Mniejszości Podlasia, Sławomira Nazaruka, w odpowiedzi na duże zainteresowanie turystów różnorodnością kulturową miasta oraz powszechne postrzeganie Białegostoku jako centrum polskiego prawosławia. W przyszłości będzie on rozszerzany o kolejne obiekty.

Oznakowanie:

Przed każdą ze świątyń na szlaku stoi tablica ze szczegółowym opisem.

PRZEJDŹ DO MAPY GOOGLE
1. Cerkiew Mądrości Bożej

Cerkiew Mądrości Bożej przy ul. Trawiastej 5 to miniatura w skali 1:13 stambulskiej świątyni Hagia Sophia. Z jej budową wiąże się ciekawa historia, bowiem idea wzniesienia w Białymstoku świątyni pod takim właśnie wezwaniem zrodziła się w 1986 r.… w samolocie. Wracali nim z wizyty u patriarchy konstantynopolitańskiego metropolita Bazyli, ówczesny zwierzchnik Cerkwi Prawosławnej w Polsce, metropolita Sawa, ówczesny arcybiskup diecezji białostocko-gdańskiej, oraz o. Aleksander Chilimoniuk, proboszcz parafii Wszystkich Świętych w Białymstoku. Podczas pobytu w Stambule odwiedzili tamtejszą Hagię Sophię, jednak ze względu na restrykcje tureckiego prawa nie mogli się w niej pomodlić (podobnie jak i w innych trzech sławnych świątyniach pod tym samym wezwaniem, które znajdowały się na terenie Związku Radzieckiego). Wtedy też postanowili, że kolejna cerkiew wzniesiona w Białymstoku będzie nosiła właśnie wezwanie Hagia Sophia, by chociaż w niej można było odprawiać modły.

Zamiar ten doprowadzono do skutku i już 20 listopada 1987 roku dokonano uroczystego poświęcenia oraz wmurowania kamienia węgielnego. Budowa trwała ponad dziesięć lat, a uroczystość wyświęcenia cerkwi odbyła się 15 października 1998 r. Wzięli w niej udział patriarcha konstantynopolitański Bartłomiej I oraz metropolita warszawski i całej Polski Sawa.

Autorem projektu świątyni jest Michał Bałasz, odpowiedzialny także za m.in. Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny na cmentarzu prawosławnym w dzielnicy Starosielce. Cerkiew została wzniesiona na planie prostokąta, a jej całkowita wysokość wynosi 17 metrów. Może pomieścić 1500 osób. Jej elewacja została wykonana z cegły klinkierowej, natomiast na ścianach północnej i południowej wykonano misterne wzory złożone z płycin i pilastrów. Świątynia posiada pięć kopuł krytych miedzianą blachą oraz siedem dzwonów wykonanych w Woroneżu w Rosji. Wewnątrz znajduje się jednorzędowy ikonostas zawierający ikony napisane przez greckiego artystę Konstantinosa Spandinosa oraz będące darem od arcybiskupa Aten i całej Grecji Chrystodulosa. Ściany pokrywają piękne freski w stylu bizantyjskim, wykonane przez czteroosobową grupę greckich malarzy pod kierunkiem prof. Konstantinosa Xenopoulosa. Polichromia w kopule świątyni stanowi dar Patriarchatu Konstantynopolitańskiego dla parafii, natomiast polichromia części ołtarzowej to osobista ofiara malarzy.

2. Cerkiew św. Ducha

W latach 70. XX w. stało się oczywiste, że umiejscowiony w centrum Białegostoku Sobór św. Mikołaja oraz trzy mniejsze świątynie zlokalizowane na terenie cmentarzy na obrzeżach nie zaspokajają potrzeb rosnącej rzeszy wiernych, rozpoczęto więc starania o pozwolenie na budowę nowej. Udało się je wreszcie uzyskać w 1981 r., a na miejsce wzniesienia cerkwi wybrano działkę przy ul. Antoniuk Fabryczny 13. Uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego odbyła się w 1982 r. Obok aktu erekcyjnego umieszczono w nim również kamienie z Grobu Pańskiego, Jordanu i góry Atos. W budowę świątyni angażowało się wielu parafian, pomagając w zdobywaniu reglamentowanych wtedy materiałów budowlanych czy dobrowolnie wykonując różne prace. Jednakże przez okolicznych mieszkańców perspektywa powstania cerkwi nie została początkowo dobrze przyjęta – do wojewody kierowano skargi na hałas i zamieszanie, odnotowano także trzykrotne próby podpalenia.

Ta największa świątynia prawosławna w Polsce, konsekrowana w 1999 r. przy udziale arcybiskupa Sawy, metropolity warszawskiego i całej Polski, została zaprojektowana przez Jana Kabaca. Oparł on koncepcję architektoniczną świątyni na symbolice Zesłania Ducha Świętego, nadając wybudowanym z trzech rodzajów cegieł elewacjom oraz kopułom kształt kojarzący się z językami ognia.

Ze względu na to, że utworzona przy okazji budowy cerkwi parafia objęła ponad 100 ulic, od początku zakładano powstanie obszernego gmachu mogącego pomieścić jak najwięcej wiernych. Nawa cerkiewna ma kształt oktagonu i powierzchnię ponad 800 m2. Wystrój wnętrza został zainspirowany kanoniczną prawosławną ikoną z drewnianą rzeźbą w drewnie. Autorem projektu ikonostasu w górnej cerkwi, którego wykonanie czterem artystom z Mińska i czterem z Poczajowa zajęło ponad dziesięć lat, jest również Jan Kabac. Znajduje się w nim aż 260 ikon napisanych przez Wiktora Downara i Aleksandra Łosia. Ściany szczelnie pokrywają freski namalowane przez grupę donieckich ikonografów pod kierunkiem Włodymyra Teliczki. Z sufitu zwiesza się unikalne na skalę światową, bogato zdobione panikadiło, wykonane w pracowni w Mińsku, o łącznej rozpiętości sześciu metrów i wadze 1200 kg. Ściany oraz sufit dolnej cerkwi, noszącej wezwanie Ikony Matki Bożej Nieoczekiwanej Radości i wyświęconej jeszcze w 1988 r., również pokrywają freski autorstwa wspomnianej już grupy ukraińskich ikonografików.

W latach 2006-2008 wybudowano na terenie cerkwi dzwonnicę, której projekt także opracował Jan Kabac, natomiast za część konstrukcyjną odpowiada Mikołaj Malesza. Mierzy ona 70 metrów wysokości i jest pokryta 60 m2 mozaik, wykonanych przez ukraińskich artystów z Doniecka. Jest w niej umieszczonych 10 dzwonów (cztery odlane w Holandii, a sześć w Węgrowie) o zróżnicowanej wadze – od 18 do 800 kg. Autorem odtwarzanych przez nie melodii jest Władimir Pietrowski z Archangielska.
W pobliżu cerkwi znajduje się kaplica-pomnik poświęcona zabitym i zaginionym w latach 1939-1956 prawosławnym mieszkańcom Białostocczyzny, sfinansowany ze środków społecznych. Jego autorami są twórcy z Białoruskiej Akademii Sztuki, a pracami kierował Włodzimierz Zinkiewicz.

3. Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego

Zlokalizowana przy ul. Władysława Sikorskiego 9 Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego nawiązuje swoim wezwaniem do nieistniejącej już świątyni, mieszczącej się pierwotnie przy ul. Sienkiewicza na miejscu Wojewódzkiej Komendy Policji i rozebranej w 1938 r. Jej budowa, rozpoczęta w 1991 r., została podyktowana rozrastającymi się osiedlami Słoneczny Stok, Zielona Wzgórza i Leśna Dolina. Wiele początkowych prac wykonali wolontaryjnie sami parafianie. Budowa i wykańczanie wnętrza cerkwi zajęły ponad 15 lat, a jej uroczysta konsekracja miała miejsce w 2006 r.
Autorami projektu świątyni są architekci Jan Kabac i Jerzy Uścinowicz, natomiast projektu konstrukcyjnego – Władysław Ryżyński. Wysokość świątyni, której bryła nawiązuje do tradycji staroruskich cerkwi szkoły nowogrodzkiej oraz bizantyńskiego gotyku, wynosi 25 m, natomiast powierzchnia użytkowa to 600 m2. W 30-metrowej dzwonnicy znajdują się dwa dzwony o wadze 720 i 450 kg. Podobnie jak i główną część świątyni, nakrywa ją charakterystyczna kopuła w kształcie kryształu, nawiązująca swoją symboliką do Apokalipsy św. Jana.

Powierzchnia użytkowa cerkwi to 600 m2, a rozwiązanie przestrzenne wnętrza oparto o plan centralny. W części ołtarzowej znajduje się dębowy ikonostas wykonany przez Dymitra Fajkowa z Tarnopola. Umieszczone w nim ikony napisali uczniowie Policealnego Studium Ikonograficznego w Bielsku Podlaskim – Dariusz Fiedorczuk, Gregorz Zinkiewicz i Katarzyna Pura – pod kierunkiem ks. mitrata Leoncjusza Tofiluka. Ściany oraz kopuły pokrywają freski autorstwa artystów z Białorusi – Wiktora i Aleksego Downarów oraz Andrzeja Rummy. Panikadiło, zdobione ikonami dwunastu apostołów, wykonał metaloplastyk Jan Tałuć.

Na terenie cerkwi stoi pomnik upamiętniający zburzony sobór, odsłonięty w 2018 r. W centralnej części monumentu znajduje się miniatura świątyni umieszczona w oknie stanowiącym część ołtarzowej absydy, natomiast w jego ścianę wmontowano ocalałe z rozbiórki cegły. Pomnik uzupełniają również dwie tablice z inskrypcjami w językach polskim i rosyjskim.

4. Cerkiew św. Wielkiego Męczennika Jerzego

Cerkiew św. Wielkiego Męczennika Jerzego położona jest przy ul. Kazimierza Pułaskiego 36. Należy do jednej z nowszych białostockich parafii prawosławnych, erygowanych w 1996 r. Początkowo wiernym służyła tymczasowa cerkiew drewniana przywieziona ze wsi Czyże, ostatecznie jednak podjęto decyzję o budowie nowej. Poświęcenie kamienia węgielnego miało miejsce w 1999 r. przy okazji wizyty w Białymstoku patriarchy Konstantynopola Bartłomieja I. Budowę rozpoczęto rok później przy wsparciu finansowym parafian oraz ofiarodawców z całego świata. Znaczną sumę ofiarował m.in. ks. mitrat Anatol Siegień, który również ufundował i wyposażył boczny ołtarz w górnej cerkwi poświęcony św. Męczennikowi Anatolowi. Imiona darczyńców zostały umieszczone na arkuszach złoconej blachy kryjących wieńczące cerkiew pięć pięknych kopuł. Projekt dwukondygnacyjnej świątyni wykonał prof. Jerzy Uścinowicz, odpowiedzialny za projekt Cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego w Białymstoku. Poświęcenie dolnej cerkwi ku czci Opieki Matki Bożej miało miejsce w 2010 r., a górnej – w 2017 r.

Cerkiew św. Jerzego jest utrzymana w stylu nowoczesnym z wyraźnymi nawiązaniami do tradycyjnej architektury rosyjsko-bizantyjskiej. W górnej cerkwi znajdują się dwa ołtarze – oprócz wspomnianego bocznego w dniu konsekracji cerkwi umieszczono w niej dębowy ołtarz główny. Autorem projektu obydwu ikonostasów i znajdujących się w nich ikon, a także pokrywających wewnętrzne ściany fresków, był Jarosław Wiszenko, natomiast rzeźby do carskich wrót wykonał Wiaczesław Szum z Siemiatycz. Za projekt panikadiła jest odpowiedzialna Tatiana Misijuk. W górnej cerkwi są również przechowywane relikwie św. wielkomęczennicy Barbary oraz ikona św. Paisjusza Hagioryty, napisana przez jego duchowego ucznia, mnicha o tym samym imieniu, przybyła do Polski z góry Atos.

Autorami marmurowego ołtarza, fresków oraz ikonostasu wraz z ikonami w cerkwi dolnej są Joanna i Jarosław Jakimczuk. W ikonie świętych wileńskich męczenników Antoniego Jana i Eustachego, a także ikonie Trzech Świętych Hierarchów Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana Chryzostoma są przechowywane cząstki ich relikwii. W pobliżu gmachu świątyni w 2021 r. umieszczono monument ufundowany przez lokalną społeczność ormiańską, tzw. chaczkar, w postaci charakterystycznego armeńskiego krzyża z tablicami w języku polskim. Pomnik upamiętnia rzeź Ormian przez Imperium Osmańskie w latach 1915-1917.