Przejdź do treści

Szlak architektury drewnianej

Szlak architektury drewnianej to próba wyeksponowania i zachowania najciekawszych białostockich budowli z drewna, a także całych drewnianych „enklaw” w mieście. Drewno jako tani i funkcjonalny budulec było bardzo rozpowszechnione na całym Podlasiu, a w Białymstoku, zanim różne czynniki wpłynęły na wymianę zabudowy miejskiej na murowaną, tworzono z niego często małe arcydzieła (np. urokliwe pawilony rekreacyjne w białostockich parkach, które nie dotrwały do naszych czasów).

Zachowane budynki drewniane w Białymstoku to dziś przede wszystkim domy mieszkalne, często z bogatym detalem snycerskim. W grupie tej znalazły się także „drewniane kamienice”, wille w stylu narodowym, neorosyjskim czy modernistycznym, a także pojedyncze przykłady obiektów sakralnych czy przemysłowych. Najwięcej drewnianych budynków zachowało się na osiedlu Bojary i tam szlak pokrywa się częściowo ze szlakiem Bojar. Jednak w całym mieście budynków drewnianych jest dużo więcej. Część obiektów objęta jest ochroną konserwatorską, część dzięki zabiegom mieszkańców i instytucji jest restaurowana i otrzymuje „nowe życie”, jednak wiele z nich popada w ruinę lub płonie, aby zrobić miejsce na to, co „nowe”.

Drewniany Białystok to bardzo ważna część naszej historii i „ducha” tego miasta, a bogactwo form i zdobień tej architektury może niejednego zachwycić w kontraście do nowoczesnych, potężnych apartamentowców i anonimowych blokowisk wypierających dawne osiedla.

Autorstwo
Szlak architektury drewnianej utworzony został przez Urząd Miejski w Białymstoku w 2011 r. we współpracy z firmą Landbrand.

Oznakowanie
Metalowe kartusze z brązowym motywem, opis w języku polskim i angielskim.

PRZEJDŹ DO MAPY GOOGLE
1. Ulica Koszykowa

To prawdopodobnie najbardziej urokliwa ulica w sercu osiedla Bojary, wysadzana „kocimi łbami”, a po jej obu stronach znajduje się około 20 posesji z drewnianymi budynkami z końca XIX i początku XX wieku. Domy ustawione są szczytami lub kalenicowo do ulicy, część otoczona jest zielenią starodrzewu lub opleciona winoroślą. Większość budynków została odremontowana lub wkomponowana w nowoczesną nieruchomość, z zachowaniem substancji zabytkowej i poszanowaniem bojarskiego stylu. W domach przy ulicy Koszykowej zamieszkiwali w okresie międzywojennym urzędnicy m.in. sędzia okręgowy, radny białostockiego magistratu Otto Langer (dom pod nr 26) i sądowi. Znajdowały się tu liczne sklepy spożywcze, a bezpieczeństwa mieszkańców strzegł komisariat policji (nr 2).

2. Dom, ul. Koszykowa 1

Budynek widniejący w rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków od 2005 roku. Został zbudowany prawdopodobnie w końcówce XIX w. Prezentuje typ małomiasteczkowego domu wielorodzinnego z dwoma wejściami: w elewacji od ulicy i od podwórza z gankiem. Dodatkowe wejście umieszczone w elewacji od ulicy sugeruje, że jeden z lokali mógł mieć przeznaczenie handlowe lub usługowe. Obecnie niezamieszkany, znajduje się w zasobach miasta, plany co do jego zagospodarowania wielokrotnie prezentowały stowarzyszenia kulturalne (miał tu powstać Bojarski Dom Kultury, odbyło się kilka koncertów i wydarzeń artystycznych).

3. Ulica Stanisława Staszica

Powstała pierwotnie jako dróżka wiodąca z ul. Aleksandrowskiej (dziś Warszawskiej) na ul. Słonimską. W latach 80-tych XIX w. nazywano ją Stołypińską, a w okresie międzywojennym otrzymała swoją dzisiejszą nazwę. Podobnie jak przy ulicy Słonimskiej wynajmowano tu mieszkania głównie pracownikom urzędów. Mieściły się tu jednak także zakłady ślusarskie, szewskie i sklepy spożywcze, mieszkało również sporo nauczycieli. Podczas okupacji hitlerowskiej w wielu domach odbywały się tajne komplety. Do dziś na ul. Staszica zachowało się zaledwie kilka drewnianych domów, z czego jeden znajduje się w rejestrze zabytków.

4. Dom, ul. Staszica 5

Na liście zabytków znajduje się dom pod numerem 5 zbudowany w końcu XIX w. jako duży budynek wielorodzinny z użytkowym poddaszem z lukarnami, nakryty dwuspadowym dachem, ustawiony kalenicowo do ulicy. Na skutek wielokrotnych przebudów i termomodernizacji oraz wyraźnego podziału własnościowego na dwie, obecnie kompletnie różne części, budynek stracił wiele ze swoich walorów artystycznych.

5. Dom, ul. Staszica 9

Najstarszym domem przy ul. Staszica jest ten pod numerem 9, zbudowany prawdopodobnie około 1879 roku. O jego dawnej metryce świadczy ukośne usytuowanie względem ulicy Staszica. Widać, że jego narożnik niejako „wcina się” w chodnik, bo budynek pierwotnie skierowany był frontem na duży ogród rozciągający się w kierunku ulicy Skorupskiej. Jest to obecnie budynek mieszkalny w typie parterowego domu wielorodzinnego z użytkowym poddaszem i dwuspadowym dachem. Zachował się oryginalny szalunek i odeskowanie naroży, jednak zatarte zostały wymiary i podziały otworów okiennych. Obiekt nie jest chroniony jako zabytek.

6. Ulica Wiktorii

Do chwili obecnej nie udało się jednoznacznie ustalić skąd wzięła się nazwa tej ulicy, notowanej już od 1909 r., a powstałej jako droga dojazdowa do posesji wyprzedawanych przez rodzinę Kitschelów. W okresie międzywojennym powstało przy niej kilkadziesiąt drewnianych budynków zamieszkiwanych przez wielopokoleniowe rodziny. Domy stały przeważnie kalenicowo do ulicy, były parterowe z użytkowym poddaszem i w dużej części pokryte dwuspadowym dachem. Niektóre z nich były świadkami ważnych historycznych wydarzeń, np. nieistniejący dziś obiekt przy ul. Wiktorii 6/1 gościł w 1905 r. Józefa Piłsudskiego podczas jednej z jego ostatnich wizyt w konspiracji jako działacza PPS. Do wybuchu drugiej wojny światowej ulicę zamieszkiwało ok. 50 rodzin katolickich, 19 prawosławnych, 10 ewangelickich i jedna rodzina żydowska. Obecnie przy ul. Wiktorii zachowanych jest 13 budynków drewnianych, w tym jeden widnieje na liście zabytków.

7. Dom, ul. Wiktorii 14

Zabytkowy dom przy ul. Wiktorii 14 zbudowany około 1901 roku został niedawno gruntownie wyremontowany, jednak z zastosowaniem naturalnych materiałów jak drewno i ceramiczna dachówka. Odtworzono także pierwotny układ oszalowania, stolarki okiennej wraz z okiennicami oraz zachowano bryłę i podziały elewacji. Budynek, będący od lat 50-tych w zasobach miasta, został przekazany rodzinnemu domowi dziecka i pełni dziś funkcje mieszkalne.

8. Dom Czesława Sadowskiego, ul. Wiktorii 9

W domu pod „dziewiątką”, zbudowanym po 1911 roku, mieszkała rodzina Sadowskich. Bracia Tadeusz i Czesław byli artystami plastykami. Czesław malował portrety, plakaty, martwe natury, ilustrował książki, był autorem grafik i karykatur, a przede wszystkim pejzaży i widoków Białegostoku i okolic. Dom przy Wiktorii 9 stanowi przykład popularnego na Bojarach szerokofrontowego parterowego budynku mieszkalnego ustawionego kalenicowo do ulicy, z ciekawym daszkiem nad wejściem głównym. Obecnie budynek jest nieużytkowany i popada w ruinę. Pojawiają się głosy o potrzebie przeznaczenia obiektu na galerię prac Sadowskich.

9. Galeria im. Sleńdzińskich, ul. Wiktorii 5

Posesja przy ul. Wiktorii 5 należała od początku XX w. do lat 50-tych do rodziny Martysiuków. Sam budynek powstał zapewne ok. 1911 roku. Jest to przykład dużego parterowego domu wielorodzinnego z wysokim poddaszem użytkowym. W końcówce XX wieku budynek przeszedł na własność miasta i w 2016 r. został przekazany na cele kulturalne. Dokonano wtedy gruntownego remontu, podczas którego wymieniono część substancji zabytkowej, ale odtworzono układ deskowania elewacji, niektóre dekoracje i stolarkę okienną. Dzięki umieszczeniu w nim Galerii Fotografii – oddziału Galerii im. Sleńdzińskich budynek został zachowany.

10. Hala Targowa, ul. Modlińska 2/1

Wybudowana została w 1934 r. na Starym Rynku, jako jedna z inwestycji w ramach porządkowania miasta zainicjowanego przez prezydenta Seweryna Nowakowskiego. Usytuowana tuż przy placu targowym hala miała lekką drewnianą konstrukcję z centralnym pomieszczeniem przekrytym dachem z otwartą więźbą dachową. Posiadała 38 miejsc sprzedaży, w tym sześć basenów rybnych, dziesięć straganów i 22 lokale sklepowe, w których sprzedawano głównie mięso. Kubatura budynku wynosiła 1500 m2, a jednym z jej budowniczych był Jan Jezierski. Hala przetrwała wojnę w dobrym stanie, handlowano w niej jeszcze kilka lat po wojnie, w latach 70-tych XX w. nie była już użytkowana. Do rejestru zabytków została wpisana w 1988 r., a w latach 90-tych przeprowadzono jej remont. Pomimo sporych zmian np. kształtu i wielkości otworów drzwiowych i okiennych, nakrycia centralnej hali stropem oraz pokrycia elewacji sidingiem, oryginalna drewniana konstrukcja z wyniesioną częścią środkową, oraz, w dużym stopniu, układ pomieszczeń, zachowały się w niezmienionym stanie. Jest to dziś jedyny zachowany międzywojenny drewniany budynek o przeznaczeniu handlowym w całym Białymstoku, a być może także jeden z niewielu takich w Polsce. Do dziś zachowuje swoją pierwotną funkcję.

11. Ulica Słonimska

Drewniana zabudowa ulicy Słonimskiej wypierana jest przez powstające nowoczesne bloki mieszkalne. Praktycznie cała parzysta pierzeja ulicy pozbawiona została drewnianej zabudowy, jednak po przeciwległej stronie zachowało się kilka perełek drewnianej architektury.

12. Willa Wolterów, Słonimska 31

Willa mierniczego Jana Woltera, ul. Słonimska 31
Została wybudowana wg projektu Rudolfa Macury w 1934 r. W 2009 r. właściciele dokonali gruntownego remontu przywracającego willi pierwotny wygląd. To niewątpliwie jeden z najcenniejszych zabytkowych obiektów w Białymstoku i od 1990 r. znajduje się w rejestrze konserwatorskim.

13. Dom, ul. Słonimska 33

Na liście zabytków widnieje także dom przy ul. Słonimskiej 33 wybudowany w połowie lat 20-tych XX w. w charakterystycznym stylu dworkowym. Dużą bryłę parterowego budynku pokrywa rzadko spotykany półszczytowy dach z facjatą, a wejście chroni przeszklony ganek. Obiekt jest w dobrym stanie, pozostaje jednak nieużytkowany, a jego położenie w głębi posesji ogranicza możliwość oglądania go.

14. Willa geodety Puciłowskiego, ul. Słonimska 35/2

Dobrze zachowana willa przy ul. Słonimskiej 35/2 została wybudowana w 1933 r. przez Adama Puciłowskiego i prezentuje ciekawy przykład obiektu oszalowanego poziomo „na zakładkę”. Uwagę zwracają duże okna i czterospadowe dachy oraz przestrzenne wnętrza. Willa jest położona w głębi bezimiennego zaułka odchodzącego od ul. Słonimskiej.

15. Ulica Złota

Przebieg ulicy nie zmienił się od jej wytyczenia w 1927 r. Do dziś zachowały się trzy ciekawe drewniane domy o zróżnicowanych kształtach i funkcjach, które zostały wpisane na listę zabytków. Wraz z murowaną willą pod nr 6 stanowią one świetny przykład dawnej zwartej zabudowy typowej dla centrum Białegostoku.

16. Dom mieszkalny, ul. Złota 7

Dom wzniesiony w 1932 r. przez Aarona Kapłana to przykład bardzo dobrze zachowanego budynku mieszkalnego z okresu międzywojennego. Parterowy, z użytkowym poddaszem, ciekawym ozdobnym szalunkiem i bardzo charakterystycznym obramowaniem otworu drzwiowego. W podwórzu zachował się jeszcze murowany budynek dawnej mykwy świadczący o przedwojennych żydowskich właścicielach posesji.

17. Dom mieszkalny, ul. Złota 8

Świeżo odrestaurowana miejska willa przy ulicy Złotej 8, datowana na rok 1930, prezentuje elementy stylu dworkowego z charakterystycznym mansardowym dachem z facjatami po obu stronach. Podczas remontu zachowano podziały elewacji i odtworzono dekoracyjne odeskowanie.

18. Dom czynszowy, ul. Złota 9

Najokazalszym budynkiem przy ul. Złotej jest dwukondygnacyjna „kamienica” czynszowa pod numerem 9. Wybudowana została przed rokiem 1934 dla Czupy Kane, której spadkobierczyni Diana Kwart sprzedała go po wojnie Antoniemu Przyłuckiemu. Obiekt pozostaje w posiadaniu tej rodziny do dziś. W okresie powojennym znajdowały się tam cztery osobne mieszkania. W latach 1947-1970 jeden z lokali wynajmował ksiądz Michał Sopoćko, późniejszy błogosławiony (na budynku widnieje stosowna tablica). Obiekt wyróżnia się symetryczną bryłą, ozdobnym szalunkiem i narożami, a także ciekawymi drzwiami wejściowymi inspirowanymi secesją.

19. Kaplica parafialna pw. św. Faustyny i bł. Michała Sopoćki, ul. Poleska 42

Jest to jedyny drewniany obiekt sakralny w Białymstoku. Jego najstarsza część, czyli plebania, powstała pod koniec XIX w. Nowszą część, w której dziś znajduje się kaplica, dobudowano w latach 1955-57 z inicjatywy ks. Michała Sopoćki, według projektu Michała Bałasza, a koncepcję wnętrza opracowała Placyda Bukowska. Budynek był już w okresie międzywojennym domem zakonnym, a posesja należała do Zgromadzenia Sióstr Misjonarek Świętej Rodziny. W 1970 roku zamieszkał tu ksiądz Sopoćko i spędził pod opieką sióstr ostatnie lata życia (zmarł w 1975 r.). Do dziś zachował się pokój wraz z meblami i wyposażeniem, w którym mieszkał późniejszy błogosławiony. Od 1982 roku kaplica była kościołem parafialnym nowo utworzonej parafii Świętej Rodziny. Obecnie jest kaplicą parafialną przekazaną Zgromadzeniu Sióstr Jezusa Miłosiernego. Kaplica jest wydłużonym budynkiem z wyodrębnionymi obiema historycznymi częściami. Przykrywa go wielopołaciowy dach z sygnaturką z dzwonem. Podczas ostatniej modernizacji wymieniono pokrycie dachowe, szalunek, stolarkę okienną i drzwiową oraz większość podłóg. Od 1995 r. znajduje się na liście zabytków.

20. Wodopojka, ul. Sienny Rynek

Dzisiejsza rekonstrukcja drewnianego budynku z końca XIX w. jest świadectwem jak wyglądało białostockie życie codzienne na przełomie wieków. Była to oryginalnie jedna z dwóch budek do pojenia dużych zwierząt wzniesiona w ramach budowy białostockich wodociągów. Architektura budynku nawiązuje do tradycyjnego rosyjskiego budownictwa drewnianego (a Białystok był do 1915 r. w zaborze rosyjskim). Niewielki budynek na planie czworoboku przykryty jest wielopołaciowym dachem, z wycinanymi elementami dekoracyjnymi i żłobkowanym oszalowaniem. Dziś obiekt pełni funkcję gastronomiczną.

21. Ulica Młynowa

Ulica Młynowa biegła przez serce Chanajek, białostockiej dzielnicy żydowskiej biedoty, a także tuż przy Rynku Siennym, w latach 30-tych XX w. największym placu targowym w mieście. Istniejąca tu zabudowa była gęsta, przeplatały się tu piętrowe budynki murowane i parterowe drewniane z przełomu XIX i XX w. Mieściły się w nich sklepiki i zakłady rzemieślnicze. Obecnie na Młynowej w jej części śródmiejskiej zachowały się cztery charakterystyczne drewniane budynki, a kolejne osiem znajduje się po drugiej stronie ul. Wyszyńskiego, tuż przy nowoczesnym blokowisku.

22. Dom, ul. Młynowa 19

Najciekawszy budynek na Młynowej to dom pod numerem 19. Duży parterowy dom z facjatami, okiennicami i przeszkloną werandą z kolorowymi szybkami należał w międzywojniu do żydowskiej rodziny Szmidtów, później mieszkał tu m.in. przedsiębiorca Szloma Flikier. Obecnie nieużytkowany.


23. Dom mieszkalny, ul. Grunwaldzka 20

Dwukondygnacyjny dom czynszowy, charakterystyczny dla okresu międzywojennego, jako jeden z nielicznych w mieście przetrwał w tak dobrym stanie technicznym. Zachowana jest pierwotna bryła budynku, podziały elewacji, oryginalna klatka schodowa, a nawet klamki. Dom został wybudowany dla małżeństwa Feliksa i Wiktorii Kamieńskich według projektu architekta Szymona Pappe na początku lat 30-tych XX w. Feliks Kamieński był żołnierzem ZWZ-AK ps. „Dąb”, a dom przy Grunwaldzkiej służył za miejsce spotkań ludzi z ruchu oporu. Dom jest zabytkiem od 2018 r.

24. Kwartał Ryszarda Kaczorowskiego, ul. Mazowiecka

Upamiętnia miejsce urodzenia (26 listopada 1919 r., ul Mazowiecka 7) i lat młodości ostatniego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego. Obejmuje de facto trzy obiekty, w tym dwa murowane (ul. Mazowiecka 33 – dawna garbarnia oraz ul. Mazowiecka 35, szkoła powszechna, do której uczęszczał młody Kaczorowski).

25. Dom narożny, ul. Mazowiecka 31/1

Najciekawszym obiektem jest wpisana w 2021 roku do rejestru zabytków narożna „drewniana kamienica”, zwana też przez niektórych „domem-żelazkiem” przy ul. Mazowieckiej 31/1. Charakterystyczny trapezowy kształt budynku wymuszony został wielkością i położeniem działki u zbiegu ulic Mazowieckiej i Wesołej (wówczas Flakertowskiej). Dwukondygnacyjny obiekt z wysokim czterospadowym dachem został wzniesiony niedługo przez 1932 rokiem przez Kiwę i Frajnę Wałłachów. Wyposażony był we wszystkie przyłącza i ogrzewanie piecowe, na dole znajdowały się pomieszczenia przeznaczone na funkcje handlowe, a na górze mieszkania. Uwagę zwracają: charakterystyczne odeskowanie (pionowo, poziomo, w jodełkę), a do tego profilowane gzymsy i dekoracje na węgłach. Dom nieużytkowany, niszczeje, jednak wpisanie go na listę zabytków daje nadzieję na zachowanie i odrestaurowanie obiektu.

26. Dom, ul. Mazowiecka 52

Nieopodal, przy ul. Mazowieckiej 52 znajduje się jeszcze jeden ciekawy drewniany obiekt. To jeden z kilku w mieście zachowanych wielorodzinnych domów czynszowych. Dwukondygnacyjny budynek z kopertowym dachem krytym blachą posiada kubiczną bryłę z przylegającym do niej od frontu pięciobocznym ryzalitem. Został zbudowany prawdopodobnie około 1935 roku. Charakterystyczny skromny detal, szalowanie w jodełkę, doświetlona klatka schodowa oraz bryła wskazują na inspirację modernizmem.

27. Willa gen. von Driesena / Muzeum Rzeźby Alfonsa Karnego, ul. Świętojańska 17

Okazała willa zbudowana została w obecnym kształcie przez generała majora barona Mikołaja von Osten-Driesena w 1890 roku. Przeznaczona była prawdopodobnie jako reprezentacyjna budowla na pobyty barona w mieście lub wiązał z nią swoje plany na emeryturę. Jednak pod koniec XIX w. generał wyjechał na stałe z Białegostoku i obiekt został sprzedany, najpierw Abramowi Tiktinowi, następnie rodzinie Hasbachów oraz kolejnym właścicielom, aż do komunalizacji obiektu po wojnie. Budynek pełnił różne funkcje m.in. była tu przychodnia, sąd okręgowy, mieszkania na wynajem. Od 1993 r. jest siedzibą Muzeum Rzeźby Alfonsa Karnego. Willa zbudowana została w modnym w końcu XIX w. stylu „szwajcarskim” – rozczłonkowana bryła z dwoma wysuniętymi ryzalitami przekryta jest wielopołaciwym dachem ze znacznie wysuniętymi okapami, dekorowanymi szczytami i zdobnym balkonem. Wrażenie robi bogata ażurowa ornamentyka w przestrzeniach szczytów, na gzymsach i narożach. Także wnętrza willi zachowały się w wyjątkowo dobrym stanie: kasetonowe sufity, kwiecista tapeta z 1900 r., malowidła ze stiukowymi płaskorzeźbami, gabinet mauretański z polichromowanym stropem. Całość wraz z budynkami dawnej stajni, wozowni i niewielkim parkiem stanowi unikatowy przykład miejskiej siedziby rezydencjonalnej o reprezentacyjnym charakterze.

28. Młyn, ul. Pod Krzywą 11/1

Jedyny w mieście zachowany przykład drewnianego obiektu przemysłowego. Został wybudowany w 1947 roku przez Kazimierza Gwoździeja i przez kilka lat funkcjonował jako przedsiębiorstwo prywatne. W 1953 r. został przejęty pod przymusowy zarząd „Samopomocy Chłopskiej”, a w 1962 r. na rzecz Skarbu Państwa. Obecnie jest własnością miasta i przeszedł gruntowny remont. Zachowało się oryginalne, kompletne i sprawne wyposażenie młyna. Obiekt nie jest użytkowany. Od 2011 r. w rejestrze zabytków.