Przejdź do treści

Białostocka architektura modernizmu

Modernizm w architekturze datowany jest od końca XIX w. do końca lat 70. XX w., a w jego ramach mieszczą się takie nurty jak m.in. funkcjonalizm, konstruktywizm, strukturalizm, racjonalizm, czy brutalizm. Dzięki zastosowaniu żelbetu, stali i szkła budowle nabrały rozmachu, stosowano jednak i tradycyjny budulec – drewno. Cechy charakterystyczne stylu to kubiczna bryła budynku, oszczędność w detalach, płaskie duże powierzchnie elewacji, duże okna, przeszklone klatki schodowe, a także wolna przestrzeń wokół, dzięki której budynki były lepiej wyeksponowane. Obrazowo można styl ten podsumować trzema zwięzłymi sentencjami wygłoszonymi przez jego wybitnych przedstawicieli: „Ornament to zbrodnia” (Adolf Loos), „Mniej znaczy więcej” (Ludwig Mies van der Rohe), „Forma podąża za treścią” (Louis Sullivan).

Część z obiektów modernistycznych w Białymstoku dziś już nie istnieje w przestrzeni miasta, należy do nich m.in. sławny hotel Ritz, część utraciła swój oryginalny wystrój po modernizacjach. Spacer tym szlakiem pozwoli na podróż do początku XX w. kiedy miasto zyskiwało nowych barw i otwierało nowy rozdział w dziejach, ale także da możliwość poznania realizacji późniejszego modernizmu, stworzone w okresie PRL.

Autorstwo:
Szlak został stworzony w 2013 r. z inicjatywy Fundacji Uniwersytetu w Białymstoku oraz zabytkoznawcy Sebastiana Wichra, w ramach projektu dotowanego przez budżet Miasta Białegostoku.

Oznakowanie:
Szlak nie jest oznaczony w przestrzeni miasta. Szczegółowe opisy obiektów, osób oraz proponowane trasy zwiedzania znajdują się na www.modernizm.uwb.edu.pl.

PRZEJDŹ DO MAPY GOOGLE
1. Poczta Dworcowa, ul. Kolejowa 15

Budynek do dziś pełni swą pierwotną funkcję, jest jedną z wizytówek modernizmu, która niejako wita przybyłych koleją do Białegostoku turystów. Cienkościenne łupinowe konstrukcje umożliwiły stworzenie falistego dachu wg projektu Leona Kulikowskiego. Wnętrza, w tym neon, są projektem Aleksandry Bortowskiej, późniejsze zmiany architektoniczne są dziełem arch. Jana Hahna. Falisty dach najlepiej oglądać z kładki nad torami łączącej dworzec kolejowy z autobusowym.

2. Galeriowiec, ul. Bohaterów Monte Cassino 5 i 5A

Tworzą go dwa jedenastokondygnacyjne wieżowce z ok. 500 mieszkaniami. Powstał w 1970 r. wg. projektu arch. Wiktora Łazarczyka i Jana Citko. Do mieszkań wchodzi się z galerii wzdłuż piętra, w latach 70 część budynku ich pozbawiono i nazwano „deską”. To przykład „superjednostki”, w której w jednej bryle mieściła się część mieszkaniowa, usługowa i handlowa, tzw. „maszyna do mieszkania”. Od ul. Wyszyńskiego budynek wspierają tzw. pilotis, żelbetowe filary. W 2009 r. termomodernizacja elewacji obniżyła wartość architektoniczną budynku.

3. Spodki, ul. św. Rocha 14

„Spodki”, „latające talerze”, „meksykańskie kapelusze”, powstały w ciągu czterech miesięcy na potrzeby Centralnych Dożynek odbywających się we wrześniu 1973 r. w Białymstoku i mieściły w sobie Biuro Wystaw Artystycznych. Cztery pawilony na planie koła mają elewacje szalowane falistą blachą. Zyskały górne doświetlenie wnętrza w formie szklanych stożków. Dziś mieści się tu Podlaski Instytut Kultury.

4. Misja Barbikańska, ul. Św. Rocha 23, 25 i 25 A

Dom Misji Barbikańskiej powstał w 1925 r. i była to jedna z kilku organizacji kościoła anglikańskiego prowadzących akcję misyjną wśród Żydów. Mieściła się tu kaplica p.w. św. Pawła, budynek mieszkalny, ambulatorium z charakterystyczną półkoliście zamkniętą tylną elewacją, drukarnia, dom katechumenów, stróżówka i ogród. Fasadę kaplicy przebudowano w latach 1935-1936 według projektu Rudolfa Macury. Po II wojnie jej działalność zawieszono. Architektura kaplicy posiadała cechy zmodernizowanego historyzmu o powściągliwej, malowniczej formie. Obecnie część budynku jest w bardzo złym stanie, a w pomieszczeniu głównym mieści się chrześcijańska kawiarnia „W Starym Kinie”.

5. Kościół p.w. św. Rocha, ul. Abramowicza 1

Kościół na wzgórzu św. Rocha powstał w miejscu XVIII w. katolickiej kaplicy cmentarnej. Po rozpisaniu konkursu na projekt Świątyni Opatrzności Bożej w Białymstoku wpłynęło 70 prac, ale ani jedna nie została zrealizowana. Ksiądz Adam Abramowicz rozpoczął budowę wg projektu profesora Politechniki Warszawskiej Oskara Sosnowskiego. Do września 1939 r. budowla była w stanie surowym, pełniła potem funkcje koszar, a Sowieci chcieli urządzić tu cyrk, od 1941 r. kontynuowano budowę i odprawiano nabożeństwa. Jedna z najbardziej oryginalnych budowli początku XX w. w odrodzonej Polsce, posadowiona na ośmiobocznym rzucie, wybudowana z wykorzystaniem żelbetowej konstrukcji. Strzelistą wieżę wieńczy trzymetrowa figura Matki Boskiej. Wnętrze zdobią m.in. kryształowe sklepienia, powtarza się motyw gwiazdy zarannej i kryształu górskiego.

6. Dawny pawilon meblowy Domus, al. Piłsudskiego 6/1

Pawilon powstał jako jeden z pierwszych obiektów handlowych przy budującej się po wojnie Alei 1. Maja, według projektu z pracowni Józefa Zgliczyńskiego i aż do czasu ostatniej przebudowy w 2015 r. mieścił się w nim salon meblowy ozdobiony charakterystycznym neonem. Przedstawiał on ozdobnie wykonaną nazwę pawilonu „domus” i profil fotela w stylistyce lat 60. XX w., projektu Józefa Gniatkowskiego. Obiekt znalazł się w 2013 r. na liście dóbr kultury współczesnej, w związku z tym przy renowacji musiały zostać zachowane oryginalne proporcje oraz charakterystyczne przeszklenia trójbocznej fasady, jednak neony nie powróciły na swoje miejsce.

7. Blok mieszkalny, al. Piłsudskiego 38

Zwany „mandarynką” (od sklepu o tej nazwie, mieszczącego się na parterze). Był to pierwszy siedmiopiętrowy wieżowiec w Białymstoku, a powstał w 1959 r. wg projektu Waleriana Bieleckiego. O jego nowoczesności świadczyła pierwsza osobowa winda w mieście. Dość surową bryłę ożywia bogata siatka żłobień w tynku podkreślających kondygnacje i osie elewacji oraz loggie od strony ul. Sienkiewicza. W 2012 r. po termomodernizacji zmieniono jego kolorystykę.

8. Budynek biurowo-mieszkalny, ul. Sienkiewicza 53

Ten wolnostojący gmach powstał około 1930 r. i znajdowały się w nim pomieszczenia mieszkalne oraz lokale usługowe (m.in. pracownie krawieckie, siedziby firm naftowych, sprzedawano odkurzacze, działał tu Kredytowy Bank Spółdzielczy czy biuro Wojewódzkiego Okręgu Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej). Od czasów powojennych do dziś funkcjonują tu przychodnie lekarskie oraz pracownie protetyczne. Mieści się tu także siedziba Regionalnego Oddziału PTTK w Białymstoku. Gmach ma asymetryczną fasadę z rytmicznie ustawionymi otworami okiennymi, rozdzielonymi lizenami, jego część w formie trójosiowego ryzalitu z klatką schodową i kasetonowymi stropami jest wyższa.

9. Blok mieszkalny, ul. Ogrodowa 2

Powstał w ramach spółdzielni robotników, pracowników umysłowych, kupców i przedstawicieli wolnych zawodów. Budynek wznoszono dwuetapowo, o czym mówią daty umieszczone na fasadzie. Dom zawierał dwanaście jednakowych czteroizbowych mieszkań, dwa pokoje kawalerskie i mieszkanie służbowe dla dozorcy. W jego piwnicach zachowały się liczne ślady po areszcie kontrwywiadu wojskowego i służb bezpieczeństwa (o tej historii informuje pamiątkowa tablica na budynku). Surową architekturę bloku ożywiają trójosiowe ryzality przysłaniające klatki schodowe, pokryte tynkami o zróżnicowanej fakturze oraz gzymsy i żelbetowe balkony.

10. Willa, ul. Nowogródzka 1

Budynek z 1926 r. należał przed wybuchem wojny do Menachema Mendela Rywkinda. Podczas niemieckiej okupacji w domu tym zamieszkiwał Gedali Rozenman, ostatni Naczelny Rabin Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Białymstoku i przewodniczący rady getta, prywatnie teść Rywkinda. W trakcie wojny Rywkind ukrywał się, wrócił z Armią Czerwoną do Białegostoku i został kierownikiem fabryki tekstylnej. Wyjechał w 1946 r., do Izraela, a willę podarował rodzinie Huzarskich za ocalenie go podczas wojny. Willa ma drewnianą konstrukcję zrębową, malowaną na biało elewację i mezzanino zdobione „ząbkowym” szalunkiem. To jeden z najstarszych i najlepszych przykładów domów mieszkalnych zrealizowanych w duchu wczesnego funkcjonalizmu na terenie miasta. Po remoncie wartość budynku obniżyła się. Obecnie przeznaczony jest on na sprzedaż.

11. Biurowiec Wojewódzkiego Biura Projektów (ob. biurowiec), ul. Sienkiewicza 82

Budynek tworzą dwa prostopadłościany w układzie horyzontalnym i wertykalnym. Powstał w 1961 r. wg projektu Leona Jaruszewicza, konstrukcję zaś opracowała inż. Natalia Nikołajew. Pierwotnie elewacje biurowca obłożona była białą cegłą silikatową, w 2012 r. remontując budynek zmieniono kolorystykę, ale zachowano pierwotne podziały.

12. Zespół magazynów wojskowych przy ul. Węglowej

Budynki powstały w latach 1934–1936 na potrzeby wojskowej składnicy, zaś w okresie wojny po zajęciu miasta przez wojska sowieckie były wykorzystywane do prowadzenia wywózek i deportacji ludności polskiej na wschód. Po wojnie, przez blisko 60 lat magazyny funkcjonowały jako składnica kwatermistrzowska. Na początku XXI w. duża część terenu stała się własnością miasta, które przekazało część budynków na potrzeby organizacji pozarządowych. Mieści się tu m.in. skatepark, Muzeum Techniki i Motoryzacji Moto-Retro i otwarte w 2021 r. Muzeum Pamięci Sybiru. To przykład modernistycznego budownictwa przemysłowego z okresu międzywojennego. Przy budowie obiektów wchodzących w skład zespołu wykorzystano funkcjonalny i estetyczny schemat konstrukcyjny użyty w innych ówczesnych polskich inwestycjach o podobnym przeznaczeniu, między innymi w Łodzi, Gdyni, Częstochowie i Wilnie. Ramowa konstrukcja żelbetowa wypełniona została cegłą ceramiczną.

13. Bojarskie wille

Od końca lat 20. XX w. na tradycyjnie drewnianym osiedlu Bojary zaczęto wznosić nowoczesne domy, a dzielnica powoli nabierała charakteru inteligenckiego przez fakt zamieszkiwania tam wielu urzędników i nauczycieli. Sporo budynków powstawało według wzorcowych projektów, preferowanych przez instytucje kredytowe, zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Zbudowano w tym czasie kilka ciekawych willi, zarówno drewnianych, jak i murowanych, które dotrwały do dzisiaj w dość dobrym stanie.

Willa Weroniki i Stanisława Nowakowskich przy ul. Orlej 1 została zbudowana w 1928 roku w duchu funkcjonalizmu. Podczas wojny mieszkali tu pracownicy Gestapo, po wojnie budynek odzyskali prawowici właściciele. Podczas ostatniego remontu nie odtworzono pierwotnych wzorów szalunku „na jodełkę”, a także zlikwidowano balkon z ciekawą balustradą, jednak zachowano asymetryczną bryłę składającą się z dwóch prostopadłościanów oraz pięciobocznie zakończony ryzalit.

Willa przy ul. Orlej 5 pochodzi z 1933 r. i została wykonana jako otynkowana drewniana konstrukcja zrębowa. Podobnie jak sąsiedni dom, składa się z dwóch prostopadłościanów o różnej wysokości: niższego z półpiętrem oraz wyższego, nakrytych płaskim dachem.

Willa mierniczego Jana Woltera przy ul. Słonimskiej 31 została wybudowana wg projektu Rudolfa Macury w 1934 r. W 2009 r. właściciele dokonali gruntownego remontu przywracającego willi pierwotny wygląd.

Dobrze zachowana willa geodety Puciłowskiego przy ul. Słonimskiej 35/2 została wzniesiona w 1936 roku i prezentuje ciekawy przykład obiektu oszalowanego poziomo „na zakładkę”.

Willa asesora Sergiusza Filipowicza, jeden z niewielu murowanych domów na Bojarach, przy ul. Modlińskiej 11. Zaprojektowana przez architekta W. Maciejewskiego w 1938 roku, ukończona tuż przed wybuchem wojny. Mieszkał w niej przez pewien czas oficer Wehrmachtu, a prawowici właściciele po wywózce na Syberię odzyskali dom po wojnie.

Willa przy ul. Ogrodowej 27 należała do sędziego Karola Wolischa i jego żony, zbudowana została po 1937 r. Murowany dwukondygnacyjny budynek na planie wieloboku, z półokrągłym aneksem z balkonem stanowi doskonały przykład międzywojennego modernizmu, zrywającego z dotychczasowym nurtem historyzmu. Skromny detal willi inspirowany jest architekturą „okrętową”. Nad wejściem do budynku znajduje się wysokie okno, potocznie nazywane „termometrem”, a drzwi flankują dwa okrągłe okna, tzw. bulaje.

Willa właściciela garbarni Chackiela Bekkera przy ul. Pałacowej 3/1 wzniesiona została w 1937 r. według projektu białostockiego architekta Szymona Pappe. Podczas II wojny światowej w budynku mieściło się kasyno oficerskie SS, a od roku 1957 r. obiekt stanowi siedzibę Komendy Chorągwi Związku Harcerstwa Polskiego, która nabyła go na własność w roku 1978. Dziś modernistyczna bryła budynku tonie w pstrych reklamach i ogłoszeniach.

14. Placówka Opiekuńczo–Wychowawcza „Jedynka” (dawny Zakład Rzemieślniczo-Wychowawczy im. św. Józefa), ul. Słonimska 8

Budynek powstał na początku XX w., a rozbudowano go w latach 30-tych według projektu architekta Rudolfa Macury z przeznaczeniem na działalność Zakładu Rzemieślniczo–Wychowawczego im. św. Józefa, prowadzonego przez bezhabitowy zakon męski. Stąd wziął się popularny przydomek placówki – „Braciszkowie”. Po wojnie mieściło się tu przeniesione z Wilna Seminarium Duchowne, w którym wykładał ks. Michał Sopoćko. W latach 50. XX w. mieścił się tu Dom Dziecka, a dziś obiekt zajmuje placówka opiekuńczo wychowawcza dla dzieci i młodzieży. W bryle budynku wyraźnie da się wyróżnić starszą, trójkondygnacyjną część od ul. Słonimskiej z dwuspadowym dachem oraz modernistyczną bryłę od ul. Wylotnej, zrealizowaną w modnym typie „okrętowym”. Ciekawy ząbkowany fryz, trójkątny parapet w najwyższej części oraz rurowe balustrady to ciekawe elementy dekoracyjne.

15. Blok mieszkalny, ul. Branickiego 1

Wzniesiony 1938-1939 jako bardzo nowoczesny blok mieszkalny przez księcia Jana Druckiego–Lubeckiego, właściciela majątku Teresin oraz cegielni w Grodnie. W tamtym czasie był jednym z dwóch takich wielorodzinnych obiektów w Białymstoku zbudowanych w duchu warszawskiego funkcjonalizmu. W 1944 r. został tu umieszczony Urząd Bezpieczeństwa Publicznego z aresztem, pokojami przesłuchań i pomieszczeniami administracyjnymi. Ciekawostką jest, że jako jedyny w mieście posiada zachowany zsyp na śmieci z okresu budowy. W obrębie przejazdu bramnego i na klatce schodowej zachowane są elementy dekoracyjne w stylu polskiego Art Déco.

16. Teatr Dramatyczny im. Aleksandra Węgierki, ul. Elektryczna 12

Powstał w 1938 r. jako Dom Ludowy im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, wg proj. Jarosława Girina. Budowę prowadziła firma „Mur” Józefa Zaczeniuka. Pierwotnie miały tu powstać biblioteka, czytelnia, sala teatralna i pokoje dla organizacji oświatowych, w trakcie budowy zmieniono jednak koncepcję i budynek przeznaczono na teatr. Obrotową scenę sprowadzono ze Szwecji, została ona uszkodzona podczas wojny. Od 1948 r. budynek ponownie pełni swoją pierwotną funkcję. W latach 1987-89 obiekt rozbudowano zmieniając koncepcję architektoniczną. Podczas termomodernizacji na fasadzie odkryto przedwojenne sgraffita z wizerunkami muz. Zakonserwowano je i uzupełniono nowymi kompozycjami. Teatr znajduje się w Parku Starym, założonym na miejscu zasypanego stawu młyńskiego.

17. Podlaski Urząd Wojewódzki, ul. Mickiewicza 3

Budynek izby skarbowej wzniesiono w latach 1928–1930 w duchu biurowego konstruktywizmu. Gmach pełnił przez lata różne funkcje, także taką, że w 1939 r. przejęto go na siedzibę NKWD. W 1944 r. uszkodziło go sowieckie bombardowanie. Po jego odbudowie znajdowały się tu m.in. Wojewódzka Rada Narodowa i Urząd Wojewódzki. W roku 1969 dobudowano piętro i łącznik, a w 2005 r. remont i termomodernizacja zniekształciły jego pierwotny wygląd.

18. Sąd Apelacyjny, ul. Mickiewicza 5

Dawny zespół sądów (okręgowego i grodzkiego) zrealizowano w latach 1929–1931 według projektu warszawskiego architekta Kazimierza Tołłoczko. W 1939 r., podobnie jak w sąsiednim budynku, zainstalowało się tu NKWD. Po wojennej odbudowie mieścił się tu Urząd Wojewódzki, a od 1990 r. obiekt ponownie służy wymiarowi sprawiedliwości. Budynek utrzymuje się w nurcie zmodernizowanego klasycyzmu typowego dla tego rodzaju gmachów publicznych z II połowy lat 20. XX w. W płycinach narożnych ryzalitów odtworzono kamienne dekoracje utrzymane w stylistyce Art Déco (wykonane przez białostockiego rzeźbiarza Krzysztofa Jakubowskiego).

19. Zabudowa mieszkaniowa osiedla Zdobycz Urzędnicza (ul. Akademicka, Grottgera, Mickiewicza, Podleśna i Skłodowskiej)

Celem spółdzielni była budowa tanich, ale nowoczesnych mieszkań i domów dla pracowników lokalnego samorządu. Projekt opracowano w 1933 r. Z przedwojennej zabudowy przetrwało kilka ciekawych budynków.
Willa przy ulicy Akademickiej 26 została wzniesiona w nurcie funkcjonalizmu z charakterystyczną asymetryczną bryłą, trójdzielnymi szerokimi oknami, tarasem nad wejściem. Willę zbudowano częściowo ze środków z miejskiej kasy, a częściowo z własnych środków ostatniego przedwojennego prezydenta Białegostoku Seweryna Nowakowskiego (1894-1940), który mieszkał tu do 1940 roku, gdy został wywieziony przez Sowietów w głąb ZSRS i nigdy nie powrócił. Przypomina o nim pamiątkowa tablica na budynku. Willa została po 2005 r. zmodernizowana i częściowo przebudowana.
Przy ulicy Grottgera 2/2 obejrzeć można przykład półmodernizmu w duchu „szkoły krakowskiej”. Połączono tu cechy stylu narodowego (bryła budynku) oraz polską sztukę dekoracyjną (skromny detal). Uwagę przykuwa trójkątny ryzalit w fasadzie.
Z lat 20. XX w. pochodzi dom Rezlera przy ulicy Grottgera 8 o konstrukcji zrębowej, z tynkowanymi elewacjami i pięciobocznym, dwukondygnacyjnym ryzalitem, obok przy ulicy Grottgera 6, przed termomodernizacją zwracała uwagę drewniana szalówka i detale w duchu Art Deco.
Kompleks okazalszych budynków powstał w ciągu ulicy Mickiewicza. Np. pod numerem 11 znajduje się kamienica Bełdowskich zaprojektowana przez słynnego architekta Rudolfa Macurę, wybudowana w latach 1933-34, a mieszkał w niej przez pewien czas m.in. prezydent Nowakowski, zanim przeprowadził się na Akademicką (wtedy Wersalską).

20. Osiedle Nowe (pomiędzy ulicami Branickiego, Ciołkowskiego, Żwirki i Wigury, Św. Pio i Miłosza)

Osiedle Nowe rozplanowano w 1932 r. niedaleko fabryki Nowika i dwóch stawów przy dawnym trakcie warszawskim. W pobliżu znajdowała się Osada Krzywe, siedziba fabryki maszyn i odlewów Adolfa Święcickiego i Antoniego Wieczorka, stąd też pochodzi nazwa ulicy Pod Krzywą. Osiedle rozplanowano zgodnie z koncepcją miasta-ogrodu, do dziś zachował się koncentryczny układ głównych traktów. Większość przedwojennego budownictwa uległa zatarciu lub modernizacji, jednak wśród zabudowy wyróżnia się kilka ciekawych obiektów.
Drewniana willa Hykielów przy ulicy Pod Krzywą 7, zrealizowana w 1934 r. w stylu funkcjonalistycznym, w niej po wojnie mieściła się pierwsza białostocka rozgłośnia radiowa.
W duchu funkcjonalnego modernizmu powstały także jednorodzinne budynki mieszkalne przy ulicy Pod Krzywą 9 i Gdańskiej 22.
Wśród zabudowy ulicy Pod Krzywą warto zwrócić uwagę na drewniany młyn elektryczny (pod nr 11/1), z 1947 r. zbudowany przez Kazimierza Gwoździeja.

21. Kościół pw. Niepokalanego Serca Maryi, ul. Suchowolca 27

Świątynię zaprojektował Stanisław Bukowski, przybyły w 1945 r. do Białegostoku z Wilna – architekt, który podnosił miasto z wojennych ruin. Kościół został wybudowany w latach 1949–1955 i wyraźnie w nim widać ducha funkcjonalizmu. Charakterystyczna jest asymetryczna bryła z nawą główną i jedną wąską nawą boczną z emporą. Bukowski zastosował tzw. lombardzki typ fasady, a wnętrze jest oszczędne w plastyczne środki wyrazu. Uwagę zwracają eliptyczne arkady w nawie głównej. Płaskorzeźby w prezbiterium projektowała żona Bukowskiego, artystka malarz Placyda z Siedleckich.

22. Filharmonia, ul. Podleśna 2

Powstała w ramach Zespołu Szkół Muzycznych, jej budowę rozpoczęto w sierpniu 1969 r. według projektu architekt Krystyny Drewnowskiej. Całość zespołu ukończono w styczniu 1975 r. W kompleksie umieszczono podstawową i średnią szkołę muzyczną, Filię Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie, ognisko baletowe, salę kameralną i, najważniejsze, główną salę koncertową Państwowej Orkiestry Symfonicznej przeznaczoną dla 500 widzów. Dziennikarze oglądający nowo otwarty obiekt pisali o wysokim standardzie, mahoniowych boazeriach i wytwornych marmurowych posadzkach. Fasadę budynku filharmonii zdobi płaskorzeźba – Polifonia/Polihymnia autorstwa Jerzego Grygorczuka. Obecnie jest to Sala Koncertowa Opery i Filharmonii Podlaskiej, mającej swoją główną siedzibę przy ul. Odeskiej.

23. Park Planty i Bulwary Mariana Zyndrama– Kościałkowskiego

W miejscu osiemnastowiecznych ogrodów i zwierzyńców hetmana Jana Klemensa Branickiego stworzono w latach 1930-38 park miejski Planty. Inspiratorem założenia parku był ówczesny wojewoda białostocki Marian Zyndram–Kościałkowski, późniejszy minister i premier Rzeczpospolitej Polskiej. Modernistyczną kompozycję zaprojektował Stanisław Grall.
Wyróżnia ją szeroki prospekt osi głównej, łączący Park im. Konstytucji 3 Maja z Parkiem Starym. Na osi umiejscowiono rząd prostokątnych trawników i kwietników, obsadzonych przy granicach szpalerami żywotników zachodnich odmiany kolumnowej. Park umieszczony jest na kilku poziomach. Na najniższym z nich, w centralnej części parku znajduje się duży basen z fontanną, która w sezonie letnim jest wieczorami podświetlana. Wschodnią część parku (dawniej sad pałacowy), zajmuje różanka z basenem i bardzo charakterystyczną rzeźbą „Praczki” z 1946 r., dłuta Stanisława Horno–Popławskiego. Wzdłuż ulic Akademickiej i Legionowej znajdują się aleje spacerowe. W 1951 r. na osi głównej nad basenem wzniesiono socrealistyczny Pomnik Polsko-Radzieckiego Braterstwa Broni, dłuta Jana Ślusarczyka (1903–1980), który w 1990 r. obalono i przeniesiono na cmentarz żołnierzy radzieckich przy ulicy Ciołkowskiego.

24. „Okrąglaki”, ul. Akademicka 10/1, Akademicka 30 i al. Piłsudskiego

Projekty powstały w Biurze Projektowo–Badawczym Budownictwa Ogólnego Miastoprojekt – Białystok. Ich autorami byli Mieczysław Krzywiec i B. Toczydłowska, zaś konstrukcje opracował Marian Najmowicz. Stalowy stelaż, elewacje wypełnione szkłem i aluminium nadawały im nowoczesną formę. Wszystkie powstały w ramach przygotowań do Centralnych Dożynek odbywających się w mieście w 1973 r., a każdy z nich pełnił inną funkcję. Budynek u zbiegu ulic Krasińskiego i Akademickiej został przeznaczony na kawiarnię na 100 miejsc i lodziarnię „Kasztelanka”. Budynek na przedłużeniu centralnej alei wiodącej od Pałacu Branickich był pawilonem wystawowym białostockich plastyków i fotografików, a potem mieściła się tu cukiernia „Bajka”. W tym przy dawnej alei 1. Maja mieścił się w czasach PRL bar „Ruczaj”, zaś obecnie jest to klub nocny.

25. Budynek H w zespole Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego im. Jędrzeja Śniadeckiego, ul. Skłodowskiej-Curie 26

Projekt szpitala św. Rocha autorstwa warszawskich architektów Jerzego Mendelsona i Bronisława Szczygielskiego realizowano w latach 1928-1933. Szpital posiadał odziały chirurgiczny i położniczy, w trakcie wojny działał również na potrzeby okupantów, został następnie zdewastowany i spalony. Odbudowa trwała od 1947 r., a w 1953 r. budynek stał się częścią większego kompleksu szpitalnego, powszechnie zwanego do dziś „Śniadecją”. Przemyślana forma obiektu w kształcie litery E zapewniała optymalne oświetlenie pomieszczeń, jednak przebudowa w latach 1979–1981, podczas której dostawiono kolejne piętra i skrzydła, zatarła to pierwotne modernistyczne założenie. Ostatnia modernizacja obiektu oraz przywrócenie białego koloru elewacji uwypukliły zachowany skromny detal w postaci pseudoryzalitów, attyk oraz balkonu z żelazną balustradą zdobioną w stylizowaną „jodełkę”.

26. Willa Stefanii i Stefana Fricków, ul. Skłodowskiej-Curie 24

Budynek powstał przed wojną, w 1939 r., w duchu funkcjonalizmu. Autor projektu nie jest znany. Rozczłonkowana bryła z segmentami o różnej wysokości przykryta jest pulpitowym dachem. Ciekawie prezentują się narożne okna, narożne balkony i charakterystyczna przeszklona klatka schodowa. Budynek jest obecnie w złym stanie.

27. Gmach Białostockiego Zjednoczenia Budownictwa, ul. Skłodowskiej-Curie 14

Gmach powszechnie nazywany przez białostoczan „ONZ-em”, powstał w 1965 r. wg projektu Janusza Kretowicza i Natalii Nikołajew. Projektując go po raz pierwszy zastosowano elektroniczną technikę obliczeniową. Biurowiec wzniesiono wykorzystując nowoczesną konstrukcję szkieletową, a część budynku wsparta jest na tzw. pilotis, czyli żelbetowych słupach. Do tego charakterystyczna wklęsła elewacja sprawia, że jest to najciekawszy przykład późnego modernizmu na terenie miasta. Przez wiele lat budynek pełnił funkcję rektoratu Uniwersytetu w Białymstoku, obecnie jest własnością Urzędu Marszałkowskiego i prowadzona jest jego modernizacja. Budynek zasłynął w 2018 roku umieszczonym na jego ścianie wielkoformatowym muralem pod nazwą „Wyślij pocztówkę do Babci”.

28. Osiedle Tysiąclecia (pomiędzy ulicami Zwierzyniecką, Mazowiecką, Waszyngtona i Żelazną)

Białostocka Spółdzielnia Mieszkaniowa powstała w 1947 r. początkowo zajmowała się odbudową zniszczonych budynków w centrum. Od 1959 r. rozpoczęła budowę nowego osiedla. Zaprojektował je inżynier Marian Najmowicz z biura Inwestprojekt, planując utworzenie funkcjonalnych kolonii oddzielonych zielenią. Budowę zakończono w 1996 r. Powstały pawilony usługowe, trzy jedenastokondygnacyjne wieżowce oraz bloki mieszkaniowe prezentujące różnorodne trendy budowlane – od stylu „oszczędnościowego”, uwarunkowanego deficytem materiałów budowlanych (bez ogródków, mieszkania o małej powierzchni z tzw. ślepymi kuchniami) – po mieszkania z większym metrażem, lepszym rozplanowaniem pomieszczeń i przyblokowymi ogródkami. Nie zabrakło placów zabaw, terenów sportowych, powstały dwie szkoły podstawowe, trzy przedszkola i żłobek, a także przychodnia lekarska oraz pływalnia. Wśród zabudowy usługowo-handlowej na uwagę zasługuje pawilon przy ulicy Wesołej 18, w którym mieściła się słynna restauracja „Kaunas”, z zachowaną na ścianie tarasu abstrakcyjną mozaiką białostockiego artysty Antoniego Szymaniuka.

29. Gmach sądów, ul. Skłodowskiej 1 / Suraska 3 / Legionowa 20

Pierwotnie siedziba Sądu Wojewódzkiego, Sądu Powiatowego, Państwowego Biura Notarialnego i Komornika, powstał na gruzach dawnej dzielnicy żydowskiej w latach 1953–1956, zaprojektowany przez białostockie Zjednoczenie Budownictwa Miejskiego. Kompleks złożony z trzech budynków połączonych naziemnymi łącznikami, utrzymany jest w stylistyce modernizmu klasycyzującego.

30. Dom towarowy Central, ul. Skłodowskiej 2/1

Spółdzielczy Dom Handlowy Central otwarto 31 stycznia 1976 r., tą największą placówkę handlową w województwie zaprojektowała Anna Petecka z warszawskiego Biura Studiów i Projektów MHW. Stalowy szkielet ważący 300 ton, półfabrykaty, ale także automatyczne ogrzewanie, klimatyzacja i oświetlenie świadczyły o jego nowoczesności. Ażurowa aluminiowa elewacja do dziś jest elementem charakterystycznym. Uwagę zwraca neon białostockiej malarki Teresy Bejnarowicz-Kowiazo.

31. Białostocki Teatr Lalek, ul. Kalinowskiego 1

Pierwszy w Polsce obiekt zbudowany specjalnie na potrzeby teatru lalek został wzniesiony w latach 1975-79 wg projektu warszawskiego zespołu architektów: Wacława Kłyszewskiego, Jerzego Mokrzyńskiego i Eugeniusza Wierzbickiego. BTL jako pierwszy teatr lalkowy w Polsce wystawiał także spektakle dla dorosłych.
Pierwotnie widownia posiadała 248 miejsc. Obiekt był przebudowywany i modernizowany w latach 1999, 2007, 2008, 2009. Zmiany objęły między innymi: wejście główne i hol, wyposażenie sali widowiskowej i widowni, foyer, rozbudowano również zaplecze magazynowe i administracyjne.

Białostocki Teatr Lalek, fot. Katarzyna Pierwienis
32. Państwowy Bank Rolny, Rynek Kościuszki 7

Gmach wyjątkowy, jest to jeden z pierwszych budynków użyteczności publicznej w Białymstoku powstały po II wojnie światowej. Zaprojektowali go Tadeusz Grzywiński, Jerzy Sztaudynger i Jerzy Brzeziński. W tym czasie śródmieście było mocno zniszczone. Architektonicznie była to kontynuacja przedwojennych nurtów klasycznej kompozycji z elementami form stylizacyjno–dekoracyjnych. Wewnątrz budynku żyrandole zaprojektowane i wykonane przez Albina Sokołowskiego.

33. „Okrąglak”, ul. Kilińskiego 7 i 7/1

Budynek powstał w latach 30. XX w. wg projektu architekta Szymona Pappe. Znajdowały się tu mieszkania czynszowe, a także lokale handlowe, podczas okupacji niemieckiej funkcjonowała łaźnia, a po wojnie przeznaczano go na różne potrzeby, m.in. hotel, Szkołę Malarstwa i Rzemiosł Artystycznych, szkołę muzyczną. Od 1973 r. jedna część została przeznaczona na organizujące się Muzeum Wojska, a druga jest własnością prywatną i znajdują się tam obecnie lokale usługowe. Całość przykrywa płaski dach, „zaokrąglona” elewacja budynku w charakterystyczny sposób dopasowuje się do łuku ulicy Kilińskiego. Pierwotnie surowa, malowana na biało, wyposażona w trójdzielne okna i rurowe balustrady balkonów. Termomodernizacja obniżyła wartość budynku.