Jeden z trzech zachowanych budynków dawnych synagog w Białymstoku. Była to najbardziej okazała prywatna bóżnica w mieście, wzniesiona w 1901 roku, a jej fasada wyróżniała się zdobieniami w stylu mauretańskim. Nosiła imię rabina Samuela (Szmuela) Mohylewera, znanego działacza syjonistycznego, który do Białegostoku przybył w końcówce XX wieku. Jego główną zasługą dla miasta było doprowadzenie do założenia nowego cmentarza żydowskiego przy ul. Wschodniej w 1890 roku. Budynek został bardzo mocno zniszczony w trakcie II wojny światowej, a następnie znacząco przebudowany, tak, że z jego zdobnej fasady do dziś nie zachowało się praktycznie nic. Warto jednak zajrzeć na tył budynku, żeby zobaczyć wystające ze ściany półkoliste pozostałości niszy, dawnej szafy ołtarzowej na Torę, zwanej aron ha-kodesz. Od 1986 r. kiedy zaadaptowano ją na sale do ćwiczenia boksu, budynek jest użytkowany przez Białostocki Klub Sportowy „Hetman” (wcześniej „Gwardia”), a na fasadzie znajduje się czarna tablica z informacją o istniejącej tu przed wojną bóżnicy.

Gimnazjum powstało w 1911 roku i pierwotnie mieściło się przy ul. Fabrycznej. W 1913 roku zostało przeniesione do nowo wybudowanego przez Chwolesów gmachu przy ul. Gogolewskiej (dziś Pałacowej). Budynek ten spełniał nowoczesne normy dla obiektów edukacyjnych, m.in. poprzez doskonałe doświetlenie sal lekcyjnych szeregiem dużych okien. Po I Wojnie Światowej gimnazjum już nie istniało, ale Chwolesowie wydzierżawili część budynku na potrzeby szkoły powszechnej, do której uczęszczały dzieci polskie i żydowskie. Dziś zmodernizowany budynek mieści Podlaski Oddział Narodowego Funduszu Zdrowia.

W budynku dawnego Rządu Obwodowego z czasów carskich działało po 1860 r. gimnazjum, a następnie szkoła realna. W jej murach w latach 1869-1873 pobierał nauki młody Ludwik Zamenhof. Na ścianie budynku, w jego części dobudowanej w 1902 r. od strony ul. Warszawskiej, znajduje się tablica pamiątkowa z płaskorzeźbą przedstawiającą twórcę języka esperanto. Innym sławnym absolwentem szkoły był Osip Dymow (Iosif Isidorowicz Perelman), wybitny dramaturg, znany m.in. jako autor do dziś granej na Broadway’u sztuki „Bronx Express”, opowiadającej o doświadczeniach żydowskich imigrantów w Stanach Zjednoczonych. W okresie międzywojennym było to polskie Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta.

Prywatne Gimnazjum Hebrajskie w Białymstoku uznawane było za jedną z najlepszych tego typu szkół w przedwojennej Polsce. Gimnazjum założone zostało już w 1919 r., a w 1928 r. przeniosło się do nowo wybudowanego nowoczesnego gmachu z 20 salami lekcyjnymi. Nauczanie odbywało się tu w całości w języku hebrajskim. Gimnazjum przyczyniło się do odrodzenia tego języka, a jego absolwenci zasilili przyszłe elity Izraela. Szkołę tę ukończył m. in. premier Izraela – Icchak Shamir, a jednym z profesorów był Szymon Datner – historyk i nauczyciel wychowania fizycznego, późniejszy bojownik getta, świadek w procesach zbrodniarzy wojennych i pracownik Żydowskiego Instytutu Historycznego. Obecnie w budynku znajduje się Szpital Miejski, a o jego przeszłości informuje pamiątkowa tablica.

W jednym z podwórek przy ul. Sienkiewicza znajduje się przedwojenna kamienica czynszowa, wybudowana w charakterystycznym dla Białegostoku stylu z czerwonej i żółtej cegły. Zamieszkiwana była wcześniej przez rodziny żydowskie, o czym świadczyły widoczne jeszcze do niedawna na futrynach drzwi ślady po mezuzach (obecnie wejście zabite jest płytą, ponieważ budynek pozostaje nieużytkowany). W Białymstoku można jeszcze w kilku miejscach odnaleźć na futrynach takie ślady. Mezuzy to podłużne pudełeczka, w których umieszczano modlitwę błogosławiącą dom i mieszkańców. Wchodzący do domu Żyd miał obowiązek potrzeć takie pudełeczko wymawiając słowa modlitwy.

Budynek powstał jeszcze przed I wojną światową i był, jako pierwszy w Białymstoku, zaprojektowany specjalnie na potrzeby kinematografu. Inwestycję tę prowadził przybyły z Witebska przedsiębiorca Karol Metz. Powstał okazały czterokondygnacyjny obiekt z lokalami handlowymi i apartamentami od frontu oraz widownią na ponad 700 miejsc. Wojna nie pozwoliła uruchomić kina, stało się to dopiero za czasów jego nowych właścicieli, którymi stali się Mosze, a potem jego syn Benjamin Wajnsztadt. Kinoteatr „Apollo” działał do 1939 roku. Do historii przeszedł m. in. za sprawą projekcji kontrowersyjnego filmu „Ben Hur” z Ramonem Nawarro oraz negatywnych nań reakcji lokalnej prasy żydowskiej. Sprawa odbiła się echem w całym świecie: od Warszawy, przez Berlin i Londyn, po Argentynę. Plotka głosiła, że… kino zdemolowano, właściciela porwano, a film spalono na stosie, zaś w mieście, na skutek rozruchów, ogłoszono stan wyjątkowy. I kto powiedział, że kłamstwo ma krótkie nogi?

Kamienicę wzniesiono na przełomie XIX i XX wieku, a jej właścicielem był Abram Łapidus. Bez wątpienia należała do najbardziej luksusowych kamienic w mieście: cztery kondygnacje, dwa dziedzińce wewnętrzne, piękna neorenesansowa fasada z bogatym historyzującym detalem i inicjałami właściciela. Parter z dużymi przeszklonymi witrynami miał charakter handlowy. W latach 1936-1974 mieściła się tu szkoła muzyczna założona przez siostry Frankiewicz. Na wewnętrznym dziedzińcu kamienicy do dziś zachował się żeliwny wspornik lampy z Gwiazdą Dawida przypominający o jej budowniczym. Podobnych wsporników w przedwojennym Białymstoku można było znaleźć wiele, prawdopodobnie tutaj je produkowano.

W społeczności żydowskiej ważną rolę odgrywały towarzystwa charytatywne i filantropijne. W przedwojennym Białymstoku działały dwie znane organizacje żydowskie, które niosły pomoc medyczną ubogim współwyznawcom: Linas Hacedek (tłumaczone jako „Dyżurny przy chorym”) i Linas Chajlim. Linas Hacedek założone zostało w 1885 r. z inicjatywy dra Józefa Chazanowicza, późniejszego założyciela Biblioteki Narodowej i Uniwersyteckiej Izraela. Stowarzyszenie było posiadaczem pierwszej w mieście karetki, stąd popularne było w przedwojennym Białymstoku powiedzenie „być szybkim jak karetka Linas Hacedek”. Linas Chajlim, którego budynek wzniesiono po 1903 r. przy ulicy Zielonej (dziś Zamenhofa 19) działało w latach 1893-1943 i wspomagało prawie 12 tys. osób. Dawna siedziba tej organizacji wyróżnia się eklektyczną fasadą z detalem o historyzujących formach. Bryła budynku uległa jednak zmianie przez nadbudowę mansardy. Obecnie znajduje się tu klinika położnicza.

W tym miejscu stał do lat 50-tych XX w. drewniany dom, w którym w 1859 r. przyszedł na świat późniejszy twórca międzynarodowego sztucznego języka esperanto, Ludwik Łazarz Zamenhof. Wówczas ta ulica nazywała się Zielona, jednak w uznaniu zasług białostoczanina została po I wojnie światowej z inspiracji białostockiego esperantysty Jakuba Szapiro przemianowana na ulicę Zamenhofa. Dom Zamenhofów można zobaczyć na archiwalnym zdjęciu na tablicy stojącej dokładnie na miejscu domu. Tuż obok stoi powojenna kamienica pod numerem 26, którą zdobi namalowany w 2008 roku przez Andrzeja Muszyńskiego mural przedstawiający Ludwika Zamenhofa, Jakuba Szapiro, Abrahama Zbara i współczesnych białostoczan. Na budynku znajduje się pamiątkowa tablica w języku polskim i esperanto.

Miejsce upamiętnione czarną tablicą było świadkiem jednego z wielu tragicznych zdarzeń podczas okupacji niemieckiej Białegostoku. W budynku tym znajdowała się siedziba Judenratu, przed którą Niemcy powiesili Icchoka Malmeda, jednego z ok. 50-60 tysięcy Żydów z białostockiego getta. Była to kara za akcję „lutową” w 1943 roku. Podczas próby aresztowania, Malmed oblał twarz niemieckiego żołnierza kwasem, a ten postrzelił swojego kolegę. Malmedowi udało się uciec i ukryć. Ujawnił się, gdy okupanci rozstrzelali w odwecie 100 osób i zagrozili śmiercią pozostałych mieszkańców getta. Ulica, przy której został stracony nosi dziś jego imię. W czasie wojny to właśnie u wylotu ul. Malmeda do ul. Lipowej znajdowała się główna brama do getta.

Gimnazjum, założone przez Dawida Druskina w 1911 roku, uważane było przed wojną za jedną z najlepszych szkół prywatnych w mieście. Jej absolwentami byli m. in. gwiazda polskiego kina – Nora Ney (Sonia Nejman) i Kalman Kaplansky – po wyjeździe do Kanady, polityk i działacz ruchów na rzecz praw człowieka. Dziś budynek należy do Uniwersytetu w Białymstoku, a jego ścianę boczną od strony Alei Piłsudskiego zdobi najsłynniejszy białostocki mural, „Dziewczynka z konewką”.

Synagoga Cytron Beit Midrasz powstała w 1936 roku. Swoją nazwę zawdzięczała fundatorom, rodzinie żydowskich przemysłowców – Cytronów. Wnętrza synagogi były bogato zdobione sztukaterią z egzotycznego drewna. Przeważały motywy roślinne i zoomorficzne oraz symbole judaizmu – lew i Gwiazda Dawida. Zdobienia zachowały się do lat 70. XX wieku, kiedy je usunięto w trakcie przebudowy. Po wojnie, do lat 60. XX wieku, budynek ten służył społeczności żydowskiej jako miejsce spotkań i dom pogrzebowy.

Białostockie getto rozciągało się między ulicami Lipową, Przejazd, Poleską i Sienkiewicza. W nocy z 15 na 16 sierpnia 1943 roku rozpoczęła się przygotowywana od początku miesiąca akcja ostatecznej likwidacji getta. Część ludności getta odpowiedziała czynnym oporem. Na czele powstania stanął Mordechaj Tenenbaum (Tamarof). Bojownicy planowali przerwanie niemieckiego kordonu i ucieczkę do Puszczy Knyszyńskiej. Wobec przeważającej siły wroga, przy małej liczebności i słabym uzbrojeniu powstańców, plan ten nie powiódł się. Do Puszczy przedostało się zaledwie kilkaset osób, tworząc tam grupy partyzanckie. Reszta zginęła podczas walk lub została wywieziona z Dworca Fabrycznego (Poleskiego) do obozów koncentracyjnych w Treblince i Majdanku. Jednak pamięć o powstaniu w białostockim getcie jest wciąż żywa. Co roku, w dniu wybuchu powstania, pod Pomnikiem Bohaterów Powstania w Getcie odbywa się uroczysty apel. Imieniem Bohaterów Getta została także nazwana jedna z pobliskich ulic.

W tej secesyjnej willi zbudowanej na początku XX w. mieszkał wraz z rodziną żydowski fabrykant – Chaim (Całko) Nowik, właściciel fabryk sukna i kapeluszy. Zakłady tekstylne Nowika znajdowały się w innej części miasta, przy ul. Augustowskiej (była to jedna z największych i najnowocześniejszych białostockich fabryk), zaś w kamienicy przy ul. Lipowej, na parterze mieścił się sklep, w którym można było kupić sukno płaszczowe, lżejsze materiały wełniane i oczywiście rozsławione w świecie – kapelusze. Interesy Nowików podupadły jeszcze przed II Wojną Światową. W latach 1926-27 zmarli wszyscy trzej dziedzice fortuny Nowika – Eliasz, Salomon i Chanon. Już wówczas część pałacyku została wydzierżawiona wojsku, które ulokowało w nim Komendę Uzupełnień. We wrześniu 1939 roku mieścił się tu sztab obrony Białegostoku, a w czasie wojny – szpital wojskowy. Dziś w wyremontowanym budynku, podobnie jak przed wojną, ma swoją siedzibę Wojskowa Komenda Uzupełnień.

Przed wojną w domu przy ul. Lipowej 41D mieściła się powszechna szkoła hebrajska prowadzona przez organizację Tarbut, która w ramach ruchu syjonistycznego propagowała odradzającą się świecką kulturę hebrajską („tarbut” w języku hebrajskim znaczy „kultura”).
Budynek przy ul. Lipowej 41D jest jednym z najładniejszych i najlepiej zachowanych w mieście przykładów stylu architektonicznego nazwanego niedawno „białostocką szkołą muratorską”. Styl ten charakteryzował się wpływami architektury rosyjskiej oraz pruskiej, a także adaptowaniem różnych modnych na przełomie XIX i XX wieku konwencji architektonicznych: neoklasycyzmu, secesji, modernizmu i eklektyzmu.

Zaprojektowany prawdopodobnie przez Rudolfa Macurę i wzniesiony w latach 1927-1930 jednokondygnacyjny budynek służył do początku wojny Misji Barbikańskiej. Ufundowało go angielskie Towarzystwo Krzewienia Chrześcijaństwa wśród Żydów. Misja miała na celu nawracanie ludności żydowskiej na chrześcijaństwo (anglikanizm) poprzez działania dobroczynne i edukacyjne. W połowie lat 30-tych XX w. dokonano rozbudowy obiektu poprzez dostawienie do niego wieży. W ostatnich latach obiekcie funkcjonowało kino „Syrena”, obecnie mieści się tam chrześcijańska kawiarnia „W starym kinie”.

Dzisiejszy skwer przed budynkami Zakładu Ubezpieczeń Społecznych był w połowie XIX w. żydowskim cmentarzem cholerycznym. Wielka epidemia cholery, która dotarła do Białegostoku w 1830 roku, wymusiła na władzach miasta i kahału wytyczenie odrębnego cmentarza żydowskiego, gdzie mogłyby być chowane osoby zmarłe na choroby zakaźne. Uważano to za konieczne ze względów sanitarnych. Cmentarz ulokowano na obrzeżach ówczesnego miasta, dziś ul. Bema to ścisłe centrum. W trakcie epidemii w mieście zmarło i pochowano ok. tysiąca osób, jednak cmentarz funkcjonował także i później, do 1892 roku. Zlikwidowany został przez władze ludowe w 1964 roku, część macew przeniesiono wtedy na kirkut przy ul. Wschodniej. Przez długie lata funkcjonował tu dziki parking, aż wreszcie teren został upamiętniony tablicą informacyjną oraz skwerem z bukszpanową Gwiazdą Dawida.

Zostało już tylko kilka – kilkanaście domów w tych dawnych dzielnicach żydowskich, zamieszkałych przed wojną przez mniej zamożnych członków społeczności. Chanajki i Piaski powstały w XVIII i XIX wieku. Przeważało w nich parterowe budownictwo drewniane, chociaż tu i ówdzie stały też domy murowane – takie, jak jeszcze zachowany, ale już nieużytkowany dwupiętrowy dom przy ul. Młynowej 23, gdzie przed wojną znajdowała się żydowska fabryka gwoździ. Chanajki wzbudzały w zwiedzających różne uczucia – w jednych dzielnica budziła odrazę ze względu na brzydotę, chaos i brud zaułków, a innych pociągała swoistą egzotyką i „szemraną” sławą.

Jest to jeden z trzech ocalałych w mieście budynków synagog. Zbudowano go w 1891 roku. Nazwa synagogi pochodziła od nazwy dzielnicy Piaski. Synagoga Piaskower, zniszczona w czasie wojny i częściowo odnowiona po wojnie, w latach 50. XX wieku służyła jako kino, teatr i dom kultury. Do 1970 roku siedzibę miało tu Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce. Po remoncie w 1995 roku w budynku ulokowało się m. in. Białostockie Towarzystwo Esperantystów. Można tu kupić podręczniki i książki w esperanto, zapisać się na kurs tego języka, a także obejrzeć wystawę poświęconą Ruchowi Esperanckiemu na świecie.

To chronologicznie drugi białostocki kirkut, założony w połowie XVIII w. poza terenem ówczesnego miasta, tuż za Bramą Suraską. W związku z powiększaniem się gminy żydowskiej, cmentarz z biegiem lat rozszerzał się w kierunku północnym. Ta nekropolia żydowska została opisana przez Jana Glinkę, przedwojennego miłośnika lokalnej historii. W świetle jego relacji chowano tu m. in. rabinów i ważnych członków społeczności żydowskiej takich, jak: rabin Kalman (zm. 1789), chasydzki rabin (tzw. cadyk) – Mojżesz Wolf (zm. 1830) czy bogaty kupiec i filantrop – Izaak Zabłudowski (zm. 1865). Cmentarz działał oficjalnie do czasu założenia w 1890 r. nowego kirkutu przy ul. Wschodniej, jednak także po tej dacie notowane były tutaj pochówki. W 1941 r. niemieccy żołnierze zdewastowali cmentarz, przysypując go gruzem ze spalonej dzielnicy żydowskiej. Po wojnie pozostałości cmentarza zostały przysypane ziemią, a na jego miejscu ulokowano park, nie dokonując ekshumacji grobów.

Największą inwestycją w zakresie budownictwa kultowego białostockiej gminy żydowskiej była Wielka Synagoga wybudowana w 1913 roku wg projektu Szlomy Rabinowicza. Budynek powstał w centrum żydowskiej dzielnicy Szulhof, na miejscu rozebranej starej synagogi jeszcze z okresu baroku. Architektura nowej synagogi zawierała orientalne elementy stylu mauretańskiego, w tym m.in. wykończenie okien w tzw. ośli grzbiet, a jej najbardziej charakterystyczną cechą była centralna kopuła z okulusami i iglicą, wsparta na metalowej konstrukcji. W „czarny piątek”, 27 czerwca 1941 r., oddziały niemieckie, które kilka dni wcześniej opanowały Białystok po okupacji sowieckiej, spędziły do budynku Wielkiej Synagogi około 700 Żydów i podpaliły gmach. Tego dnia na ulicach dzielnicy Szulhof zginęło ok. 2000 osób. Pozostałością wypalonej synagogi była powyginana od żaru metalowa konstrukcja kopuły. Do tego właśnie kształtu nawiązuje pomnik, wybudowany w 1995 roku przez władze miasta wraz z inicjatorami z USA i Izraela oraz darczyńcami z całego świata.

Największy w województwie podlaskim i jedyny ocalały cmentarz żydowski w Białymstoku założony został ok. 1890 roku, po zamknięciu starego kirkutu w centrum miasta. Znajduje się na nim ponad 3 tysiące żydowskich nagrobków – macew. W centrum cmentarza stoi monument, wzniesiony przed wojną, upamiętniający pogrom w 1906 roku, w którym śmierć poniosło ponad 80 Żydów. Na czarnym obelisku widnieją nazwiska ofiar pogromu oraz epitafium znanego hebrajskiego poety Zalmana Schneura. Ocalał również postawiony w 1922 roku nagrobek białostockiego rabina Chaima Herc Halperna. Cmentarz ogrodzony jest murem z dwiema bramami. Zazwyczaj jest zamknięty, a wejście można ustalić dzwoniąc na podane przy wejściu numery telefonów.