Przejdź do treści

Ładniej? PRL w przestrzeni miasta

Białostocka architektura lat 1945-1989

PRL – ten skrót wywołuje obecnie bardzo różne, niekiedy skrajne emocje i komentarze. Negatywne – ograniczenie suwerenności, system monopartyjny wg stwierdzenia „partia kieruje – rząd rządzi”, „obowiązkowa” przyjaźń i braterstwo ze wschodnim sąsiadem. Również – czas odbudowy zniszczeń wojennych, zmian społecznych, kulturowych. Przykładem zachodzących zmian jest Białystok – miasto, które straciło niemal połowę swoich mieszkańców, zrujnowane podczas II wojny światowej w 80 %. Zniszczone zostało całkowicie jego centrum. Wzdłuż głównych ulic Rynku Kościuszki i Lipowej ocalały trzy budowle: kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, cerkiew św. Mikołaja i kościół św. Rocha. Już w 1944 r. rozpoczęła się odbudowa obiektów o walorach zabytkowych, ale również budowa mieszkań, gmachów użyteczności publicznej i kulturalnej niezbędnych do zaspokojenia potrzeb mieszkańców. Dodatkowym impulsem do powstania kilku realizacji architektonicznych były organizowane w 1973 r. Dożynki Centralne. Wiele z budynków powstałych „za PRL” służy białostoczanom do dziś, często po licznych przebudowach, modernizacjach. Warto więc przypomnieć ich historię i znaczenie w historii naszego miasta.

Autorstwo:
Szlak „Ładniej? PRL w przestrzeni miasta“ powstał w 2009 roku z inicjatywy grupy studentów i doktorantów socjologii oraz wolontariuszy skupionych wokół Fundacji Uniwersytetu w Białymstoku. Autorom szlaku zależało przede wszystkim na zainicjowaniu publicznej debaty na temat realizacji architektonicznych w Białymstoku z lat 1945-1989 i tego, jak czas i społeczeństwo w wolnej Polsce obeszły się z obiektami oraz pamięcią o PRL. Oryginalny szlak częściowo pokrywa się ze szlakiem „Białostocka architektura modernizmu”

Oznakowanie:
Szlak nie jest oznakowany w terenie.
Powstała publikacja „ładniej? PRL w przestrzeni miasta”, mapka oraz strona internetowa z bogatą bazą fotografii, opisów i oryginalnych wycinków prasowych www.ladniej.uwb.edu.pl

PRZEJDŹ DO MAPY GOOGLE
Dom Towarowy Central, fot. Katarzyna Pierwienis
1. Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Klub Międzynarodowej Prasy i Książki, ul. H. Sienkiewicza 3

Oddany do użytku 01.05.1952 r. obiekt został zbudowany ze środków Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy. W budynku mieściły się: czytelnia i biblioteka bogato zaopatrzone w polskie i zagraniczne czasopisma, gazety i książki, sala teatralno-kinowa, księgarnia z wydawnictwami zagranicznymi oraz renomowana białostocka kawiarnia. Organizowane były tematyczne wystawy, spotkania i wydarzenia artystyczne. W 2010 r. budynek został wydzierżawiony przez Tomasza Frankowskiego – byłego piłkarza BKS „Jagiellonia”. Po przeprowadzonym remoncie i modernizacji obecnie służy jako obiekt użytkowy.

2. Bank Rolny (obecnie Pekao SA), Rynek Kościuszki 7

Zbudowany w latach 1947-50 wg projektu warszawski architektów Tadeusza Grzywińskiego, Jerzego Sztaudyngera i Jerzego Brzezińskiego jako jeden z pierwszych powojennych budynków użyteczności publicznej. Jego architektura jest kontynuacją przedwojennych form modernizmu. Pomimo wielu modernizacji i remontów zachował swój pierwotny wystrój i kolorystykę.

3. Powszechny Dom Towarowy „Nowy” – „Pedet”, Rynek Kościuszki 11

Oddany do użytku w 1955 r. obiekt jest świetnym przykładem stylu realizmu socjalistycznego. Był to największy wówczas obiekt handlowy oferujący całą gamę towarów – od odzieży, obuwia, tkanin przez artykuły gospodarstwa domowego, wyposażenia wnętrz, sprzęt RTV po motorowery, motocykle, instrumenty muzyczne, łącznie z pianinami i fortepianami. Pierwszego dnia obsłużono w nim 10 tys. klientów ! Swoją działalność zakończył w 2008 r. Po modernizacji i przebudowie mieści się w nim hotel.

4. Gmach Sądów, ul. Marii Skłodowskiej Curie 1, Suraska 1, Legionowa 20

Kompleks trzech budynków połączonych naziemnymi łącznikami, zbudowany w latach 1953-56 w stylu klasycyzującego modernizmu.

Projekt wykonał zespół „Miastoprojektu Gdańsk” arch. Lecha Kadłubowskiego. Gmach był częścią zabudowy nowej reprezentacyjnej osi socjalistycznego Białegostoku, czyli późniejszej alei Pochodów 1-majowych.

5. Spółdzielczy Dom Handlowy „Central”, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 2/1

Późnomodernistyczny budynek został wzniesiony w latach 1973-76 wg projektu warszawskiej architekt Anny Peteckiej. Podstawowym elementem konstrukcji był stalowy szkielet o wadze 300 ton. Użyto również elementów prefabrykowanych, a szkielet pokryto ażurową, aluminiową elewacją. Całość powierzchni użytkowej wynosiła 7 500 m2, a przestrzeni handlowej 3 500 m2. Była to największa placówka handlowa w województwie. Stanowiła również obowiązkowy punkt zwiedzania w programach wycieczek turystycznych. Funkcjonowały tu także punkty usługowe: repasacji pończoch, napełniania długopisów i zapalniczek gazowych. Obecnie tego rodzaju usługi zniknęły wraz z przemianami gospodarczymi, ale PSS Społem Central dalej prowadzi działalność handlową.

6. Pomnik Bohaterów Ziemi Białostockiej, Plac Niezależnego Zrzeszenia Studentów – Park Centralny

Odsłonięty 18.10.1975 pomnik zrealizowany został wg projektu prof. Bohdana Chmielewskiego, zaś otoczenie pomnika zaprojektował arch. Mirosław Zbichorski. Monument składa się z dziewięciu betonowych kolumn symbolizujących pnie drzew, spiętych miedzianą koroną, w której na gnieździe siedzi postać orła z rozwiniętymi skrzydłami. W fundamenty pomnika wmurowano urny z ziemią pobraną z miejsc walk i straceń mieszkańców województwa w czasie II wojny światowej. W 2011 r. grupa działaczy społecznych, nie uzyskawszy akceptacji autora i władz dla swojego pomysłu, dokonała nielegalnej zmiany wyglądu obiektu dodając na kolumnach napis „Bóg, Honor, Ojczyzna” i blaszaną koronę na głowie orła, traktując to jako swój wkład w „dekomunizację” pomnika.

7. Dom Partii (obecnie Uniwersytet w Białymstoku), Plac Niezależnego Zrzeszenia Studentów 1

Gmach został zbudowany w latach 1951-52 wg projektu inż. Stanisława Bukowskiego w stylu realizmu socjalistycznego i monumentalizmu. Jako pierwszy w Białymstoku posiadał system klimatyzacji pomieszczeń. W styczniu 1990 r. budynek został przejęty przez studentów białostockiej filii
Uniwersytetu Warszawskiego. W 1993 r. został wpisany do rejestru zabytków. Elewacja zewnętrzna i układ wnętrz nie uległy zmianie od czasu jego budowy. Zachowało się również wiele oryginalnych elementów wystroju, zwłaszcza w reprezentacyjnej auli-dawnej sali zebrań. Na wielu meblach można znaleźć numery inwentarzowe „KW PZPR”. Wg projektu przy schodach wejściowych do budynku miały znajdować się dwie rzeźby lwów.

8. Hotel „Cristal”, ul. Lipowa 1

Oddany do użytku w 1952 r. jako Hotel Miejski „Żubr”. Został zbudowany wg projektu inż. Stanisława Bukowskiego, a prace wykończeniowe trwały do wiosny 1960 r. Goście mieli do dyspozycji ok. 200 miejsc w pokojach wyposażonych w wewnętrzny telefon i głośniki radiowe. Elewację budynku zdobił charakterystyczny, nieistniejący już neon autorstwa Placydy Bukowskiej, przedstawiający kobietę z kieliszkiem Martini, zwany też „Damą Kameliową”. W latach 90-tych przeprowadzono remont i modernizację budynku.

9. Sklep samoobsługowy, ul. Lipowa 12

Dnia 08.05.1956 r. został oddany do użytku pierwszy sklep samoobsługowy w Polsce. Do dyspozycji klientów było przygotowane 20 koszyków, a „Gazeta Białostocka” publikowała szczegółowe zasady dokonywania zakupów. Sklep cieszył się dużym zainteresowaniem kupujących, jako że jego asortyment był bardziej urozmaicony. Dotyczyło to zwłaszcza słodyczy, a szczególnie chałwy. Częstym widokiem były kolejki po koszyki. Personel musiał się również borykać z plagą drobnych kradzieży.

10. Zespół Osiedli Robotniczych ZOR, kwartał pomiędzy ulicami Lipową, Częstochowską, Aleją Józefa Piłsudskiego

Wzniesiony w latach 50-tych stanowił w pełni funkcjonalne i reprezentatywne, nowoczesne osiedle mieszkaniowe – pierwsze w powojennym Białymstoku. Budynki były wyposażone w systemy kanalizacji i centralnego ogrzewania. Zadbano również o budowę żłobka, przedszkola, świetlicy, obiektów gastronomicznych i handlowych. Wiele z budynków nawiązuje do wzorców Nowej Huty. W 1956 r. Prezydium Rady Ministrów przyznało nagrodę I stopnia zespołowi projektantów osiedla, między innymi Stanisławowi Bukowskiemu i Walerianowi Bieleckiemu.

11. Polichromie, Aleja Józefa Piłsudskiego 20/1 i 20/3

W ramach przygotowań do Centralnych Dożynek w 1973 r, białostoccy artyści Dorota i Jerzy Łabanowscy wykonali dwie polichromie połączone ze sgraffito. Pierwszą o tytule „Wiejskie plony”, drugą – „Gołąbek pokoju”, utrzymane w stylu i konwencji artystycznej PRL. Obydwie zostały wpisane do rejestru zabytków w 2008 r.

12. Blok mieszkalny, Aleja Józefa Piłsudskiego 38

Pierwszy białostocki wieżowiec, liczący siedem pięter i wyposażony w nowoczesną windę osobową, oddany został do użytku w 1959 r. Jego projektantem był Walerian Bielecki . Budynek został nazwany przez mieszkańców miasta „Mandarynką”, jako że mieścił się w nim sklep cukierniczy o tej samej nazwie.

Blok mieszkalny, ul. Piłsudskiego 38, fot. Katarzyna Pierwienis
13. Sgraffita i mozaiki, południowa pierzeja Rynku Kościuszki numery nieparzyste, ul. H. Sienkiewicza numery parzyste 4-26

Ożywieniem i ozdobą przestrzeni miejskiej są sgraffita i mozaiki zdobiące ściany budynków, prezentujące różną tematykę: wzory geometryczne, zwierzęta, postacie dawnych zawodów, wydarzenia i symbole historyczne. Większość z nich powstała w latach 70-tych. Ich autorami byli białostoccy artyści: Sławomir Chudzik, Wiesław Jurkowski, Dorota i Jerzy Łabanowscy, Stefan Rybi, Antoni Szymaniuk, Albin Sokołowski, Krzysztof Tur, Wiktoria Tołłoczko-Tur, Sławomir Turyński.

Na Rynku Kościuszki (budynki nr 3-5) przedstawiono są sceny z historii Wojska Polskiego, różne typy i rodzaje hełmów wojskowych, herby szlacheckie właścicieli Białegostoku – Ogończyk Wiesiołowskich, Łabędź Raczko Tabutowiczów, Gryf Branickich, Ciołek Poniatowskich, herby miasta z XVIII wieku i współczesny, scena ponowienia praw miejskich z 1749 r. Na ul. Sienkiewicza (budynki nr 4-26) warto zobaczyć znaki zodiaku (nr 18) i głowy sów wykonane przez Antoniego Szymaniuka w technice mozaiki w 1977 r. (nr 24).

Sowy, ul. Sienkiewicza, fot. Katarzyna Pierwienis
Sgraffita na Rynku Kościuszki, fot. Katarzyna Pierwienis